УВОДЗІНЫ

Журналісцкі тэкст — гэта асаблівы прадукт творчасці са сваімі асаблівасцямі і заканамернасцямі пабудовы. Спецыфіка публіцыстычнага стылю вызначаецца адзінствам двух супрацьлеглых тэндэнцый — да стандартнасьці і да экспрэсіўнасці. Тэндэнцыя да стандартнасьці азначае імкненне публіцыстыкі да строгасці і інфарматыўнасці афіцыйна-дзелавога і навуковага стыляў; тэндэнцыя да экспрэсіўнасці, да жвавасці і займальнасці выкладу азначае імкненне публіцыстыкі да даступнасці і прывабнасці формаў выражэння, характэрных для мовы мастацкай літаратуры і гутарковай мовы.

У агульнай жа праблеме суб’ектыўнага пачатку журналісцкай творчасці асаблівую цікавасць выклікае пазіцыя публіцыста. Што значыць паняцце “аўтарскае “я”” у дачыненні да журналістыкі? Наколькі яго выраз у СМІ суадносіцца з патрабаваннем аб’ектыўнасці, пра якую гавораць усе вакол і якое запісана ў этычных кодэксах журналіста? Ці звязаны выраз пазіцыі з канкрэтнымі жанрамі журналісцкай творчасці ці гэта не мае значэння? Нясе ці не аўтар за выказванне свайго меркавання якую-небудзь адказнасць перад грамадствам і, наогул, ці трэба гэта аўдыторыі? Неабходнасць адказу на пералічаныя пытанні абумоўлівае актуальнасць даследавання.

Мэта даследавання — вызначыць, з дапамогай якіх спосабаў выяўляецца аўтарскае “я” ў тэкстах сучасных беларускамоўных журналісцкіх матэрыялаў. На падставе пастаўленай мэты былі вызначаны наступныя задачы даследавання:

1) аналіз бібліяграфічных крыніц па даследуемым пытанні;

2) вывучэнне аспекту аўтарскага “я” як спосабу выказвання суб’ектыўнасці;

3) аналіз сацыяльнай адказнасці за праяву аўтарскай пазіцыі;

4) вызначэнне сродкаў, з дапамогай якіх журналісты выказваюць свае аўтарскае “я”;

5) абагульненне атрыманых звестак.

У якасці метадаў даследавання былі абраныя наступныя:

1) аналіз тэарэтычнай літаратуры;

2) наступны сінтэз атрыманых звестак;

3) метад суцэльнай выбаркі;

4) узыходжанне ад абстрактнага да канкрэтнага;

5) сістэматызацыя;

6) класіфікацыя;

РАЗДЗЕЛ 1. ТЭАРЭТЫЧНЫЯ АСПЕКТЫ ДАСЛЕДАВАННЯ ЗНАЧНАСЦІ АЎТАРСКАЙ ПАЗІЦЫІ Ў ПУБЛІЦЫСТЫЧНЫМ ТЭКСЦЕ

1.1 Аўтарскае “я” як выраз суб’ектыўнасці

У апошні час шмат кажуць пра ангажаванасць прэсы, пра неаб’ектыўнасць журналістаў, іх прадажнасць, што выклікае недавер аўдыторыі. Нароўні з тым, што свабодная і незалежная прэса практычна паўсюдна лічыцца неад’емнай часткай дэмакратычнага грамадства, досыць часта даводзіцца чуць пра палітычныя прыхільнасці і патэнцыйныя прадузятасці журналістаў. Атрымліваецца, што журналісты папросту парушаюць нормы прафесійнай маралі. Разгледзім асноўныя прынцыпы журналісцкай этыкі.

Прафесійныя кодэксы аб аб’ектыўнасці ў журналістыцы

Этыка — гэта філасофская навука, прысвечаная агульным прынцыпам маралі і маральным рашэнням, якія людзям даводзіцца прымаць у зносінах з сабе падобнымі. Журналісцкая этыка — паняцце, якім пазначаецца вывучэнне і практычнае прымяненне стандартаў прафесійных паводзінаў у журналістыцы, спецыфіка ўзнікаючага тут маральнага выбару [2, c.105]. У журналісцкай этыцы сістэма каштоўнасцяў і маральных прынцыпаў, як правіла, злучаецца з праблемай выбару, якая ўзнікае ў паўсядзённай дзейнасці прэсы. У сітуацыі каштоўнаснага выбару даволі часта даводзіцца мець справу з паняццямі “правільна-няправільна”, са ступенямі правасці і няправасц, — журналісцкі выбар бывае цяжка зрабіць. Падобныя маральныя канфлікты ўзнікаюць пастаянна, і назапашаны вопыт іх дазволу знайшоў сваё адлюстраванне ў прафесійнай маралі. Такім чынам, існуе паняцце “журналісцкая этыка”, сэнс якога ставіцца да вобласці прыняцця рашэнняў пры адборы навін. А паняцце “этыка ў журналістыцы” мае на ўвазе кодэкс паводзін.

Журналісцкая этыка распаўсюджваецца на працэс прыняцця рашэнняў у спецыфічных сітуацыях, але і тут выбар павінен суадносіцца з фундаментальнымі правіламі і прынцыпамі. Для журналістаў гэта азначае неабходнасць зрабіць такі выбар, які б узгадняўся б з правіламі і прынцыпамі прафесіі, запісанымі ў этычным кодэксе. На практыцы маральны выбар прадугледжвае пэўную свабоду ў прыняцці рашэння, пры якой магчымы градацыі правасці і няправасці, паколькі немагчыма адшукаць маральнае рашэнне, падыходнае да ўсіх выпадкаў жыцця. Некаторыя этычныя нормы і прынцыпы кадыфікуюцца ў законе, у гэтым выпадку дзяржава патрабуе ад сваіх грамадзян прытрымлівання канкрэтнаму правілу або прынцыпу ў

РАЗДЗЕЛ 2. ПРАКТЫЧНАЕ ВЫВУЧЭННЕ СПОСАБАЎ ПРАЯВЫ АЎТАРСКАГА “Я” Ў ТЭКСТАХ БЕЛАРУСКАМОЎНЫХ СМІ

2.1 Прыемы адкрытай праявы аўтарскага “я”

У сувязі з вызначаным вышэй паняццем маніпулятыўнага выклікання праблема суб’ектыўнасці ў журналістыцы набывае першарадковае значэнне. Давер, які атрымліваецца журналістам ад аўдыторыі, шмат да чаго абавязвае, але далека не кожнаму атрымоўваецца яго апраўдаць. Даволі часта журналіст, выказваючы свае асабістыя эмоцыі, катэгарычна сцвярджае, навязвае свае меркаванне. Падобная з’ява атрымала назву “неабгрунтаванай генералізацыі”. Гэты від “дэмагагічнай рыторыкі” досыць падрабязна разгледжаны ў працах Т.М. Нікалаевай і М.Ю. Федасюка, а спосабы маніпулятыўнай генералізацыі, якія характэрныя для газет, пазначаны ў працы А.П. Скавароднікава.

Толькі ў нязначнай колькасці матэрыялаў зафіксавана функцыянаванне асабовых займеннікаў першай асобы адзіночнага і множнага ліку, выкарыстанне якіх у структуры журналісцкага тэксту звязана з непасрэдным удзелам аўтара ў прамове, што абумоўлівае асаблівую публіцыстычнасць і эмацыйнасць выкладу: інтэнсіўнае выкарыстанне асабовага займенніка “я” стварае пэўны настрой, адлюстроўвае ўстаноўку аўтара на асабістае прайграванне і стаўленне да таго, што выяўляецца ў тэксце, вядзе да манеры, якая нагадвае нарысавую [15, c.164].

Звернемся да невялікага ўрыўку з матэрыялу артыкула газеты “Савецкая Беларусь” ад 13 студзеня 2017 года. Артыкул прысвечаны тэме рыбалоўства і азагалоўлены наступным чынам: “На пусты кручок”. Аўтарам артыкула з’яўляецца Мікалай Ліннік, які распавядае чытачу пра свой рыбалоўны вопыт:

У пачатку маей практыкі лоўлі на безнасадочную мармышку я, як і большасць пачаткоўцаў, спрабаваў капіяваць і манеру гульні сваіх настаўнікаў, і тое, як яны трымаюць вудзільнік. Адразу скажу, занятак гэты няпросты: мая рука пастаянна з’язджала са зададзенага тэмпу, даводзілася сябе абсякаць. Нарэшце я стаміўся змагацца з самім сабой і пачаў гуляць так, як мне было зручна. Па меры таго як я адыходзіў ад створаных мною ж стэрэатыпаў, мае ўловы паступова павялічваліся. І зараз я цверда перакананы, што навучыць рыбалова прыемам гульні “па кніжцы” практычна нерэальна. Тут патрэбен індывідуальны падыход.

Як мы можам бачыць у гэтым невялікім па сваім памеры урыўку, аўтар

ЗАКЛЮЧЭННЕ

У ходзе даследавання намі былі вывучаны розныя сродкі, з дапамогай якіх журналіст выказвае свае аўтарскае “я” у публіцыстычных тэкстах рознай накіраванасці.

Пры падвядзенні выніку першага раздзела, намі было вылучана наступнае. Існуючыя патрабаванні, запісаныя ў журналісцкіх кодэксах этыкі, часта не адпавядаюць рэчаіснасці і бываюць невыканальнымі ў практыцы публіцыстаў. У прыватнасці, гэта тычыцца ідэалізаванага падання аб аб’ектыўнасці журналістыкі. Прафесія журналіста суб’ектыўная першапачаткова, паколькі пішучы, у першую чаргу, павінен быць асобай са сваімі поглядамі прынцыпамі і жыццевай пазіцыяй.

Суб’ектыўнасць публікацый прызнаецца таксама і сістэмай жанраў тэксту, паколькі, напрыклад, у такім жанры як каментар, пазіцыя публіцыста з’яўляецца асноватворнай.

Гістарычнае адступленне ў пытанне трансфармацыі ролі журналіста і яго тэксту паказала, што суб’ектыўнасць і пазіцыя злучаны паміж сабой прычынна-следчай сувяззю, — другое з’яўляецца следствам першага. Усведамленне гэтага сцвярджэння прыводзіць журналіста да таго, што ен пачынае разумець тую адказнасць перад грамадствам, якая ўскладаецца на яго за выказванне сваей пазіцыі, поглядаў, прадстаўленняў аб той ці іншай падзеі. У адваротным выпадку аўдыторыя становіцца аб’ектам неўсвядомленай, але часцей за ўсе ж наўмыснай, маніпуляцыі. На жаль, сенняшняя рэчаіснасць пацвярджае, што гэта так.

У практычнай частцы даследавання было разгледжана, якія прыемы і спосабы ўжываюць журналісты для праявы свайго аўтарскага “я”, для выражэння сваіх суб’ектыўных пазіцый і таго, наколькі гэтыя спосабы звязаны з маніпуляваннем свядомасцю.

Такім чынам, намі былі разгледжаны лексічныя і граматычныя сродкі, пры ўжыванні пра якіх аўтарскае “я” дэманструецца адкрыта. Як мы можам адзначыць, асноўнымі сродкамі гэтага з’яўляюцца асабовыя займеннікі першай асобы, а таксама дзеясловы першай асобы. Выкарыстанне першых або другіх відавочна паказвае на тое, што аўтар дэманструе сваю пазіцыю, у якой адлюстроўваецца аўтарскае “я”.

Такім чынам, намі былі разгледжаны спосабы, з дапамогай якіх аўтар выказвае сваю пазіцыю больш утоена, чым гэта прадстаўлена ў прыкладах з першага параграфа практычнай частцы нашага даследавання. Калі пры адкрытым выразе аўтарскага “я” журналіст непасрэдна паказвае на свае дачыненне да сітуацыі, то ў выпадку схаванай праявы субъектыўнасці аналіз