Фразеалагізмы з саматычным кампанентам у беларускай мове Курсовая работа (проект)

Уводзіны

Саматычныя найменні займаюць адметнае месца ў лексічнай сістэме беларускай мовы, паколькі яны вызначаюцца пэўнай устойлівасцю, даўнасцю паводле часу свайго ўзнікнення, павышанай частотнасцю ў маўленні, даволі развітай метафарызацыяй, высокай ступенню сістэматызацыі, наяўнай семантычнай сувяззю вылучаных кампанентаў і шэрагам іншых, спецыфічных адзнак. Саматычная лексіка знайшла сваё адлюстраванне і ў фразеалагічнай сістэме беларускай мовы.

Фразеалогія як асобны раздзел навукі аб мове параўнальна нядаўна быў выдзелены ў беларускім мовазнаўстве. Пра фразеалогію гэтага часу вядомы беларускі фразеолаг І.Я. Лепешаў піша: “Яшчэ ў 60-я гады лічылася, што яна знаходзіцца ў стадыі “скрытага развіцця” [1, с. 4]. Даследаванне фразеалогіі канца ХХ – пачатку ХХІ стст. ідзе па ўсіх і розных напрамках, але асабліва вызначаюцца сваёй навізной працы, прысвечаныя вывучэнню фразеалагічных адзінак як унікальных сродкаў кадзіравання інфармацыі чалавека пра свет і пра адносіны чалавека да гэтага свету, паколькі менавіта фразеалагізмы ўтрымліваюць інфармацыю пра наіўную карціну свету чалавека, пра культуру кожнага народа-носьбіта іх, пра тое агульнае, што ляжыць у аснове іх вобразаўтварэння, і адметнае для кожнага народа і яго мовы.

Істотна паўплывала на асвятленне пытанняў аб узнікненні фразеалагізмаў, метадах іх вывучэння, новых і найбольш істотных прыкметах гэтых адзінак, аб стэрэатыпах і эталонах светабачання народа-носьбіта мовы, якія выяўляюцца і ляжаць у аснове вобраза-матывацыі многіх і многіх фразеалагізмаў, развіццё кагнітывістыкі як новага аспекту даследавання мовы ўвогуле і фразеалгізмаў у прыватнасці. У сучаснай кагнітыўнай лінгвістыцы дастаткова актыўна абмяркоўваюцца моўныя механізмы атрымання інфармацыі, яе апрацоўкі і захавання ў нашай свядомасці ў адпаведных кагнітыўных “упакоўках”. У апошні час актыўна абмяркоўваюцца лінгвакагнітыўныя праблемы нябачнага фразеалагічнага залюстравання, дзе ў працэсе ўскосна-вытворнай намінацыі ажыццяўляецца другасная перапрацоўка ведаў, іх імплікацыя інтэрпрэтацыі, камунікатыўнапрагматычнае і этнакультурнае ўзбагачэнне.

1 Саматычная лексіка як аб’ект мовазнаўства

1.1. Тэарэтычныя асновы паняцця “саматычная лексіка”

Пад саматычнай лексікай (саматызмамі) звычайна разумеюць “назвы цела, арганізма, іх частак, прадуктаў жыццядзейнасці” [7, с. 49].

Саматызмы з’яўляюцца аб ’ектам увагi навукоўцаў дастаткова даўно. На сeнняшнi дзень грунтоўна даследаваны саматычны код у фальклоры (Т.В. Валодзiна), фразеалагiзмы з саматычным кампанентам як у беларускай, так i у замежнай лiнгвiстыцы (I.Е. Гарадзецкая, Л.У. Кулiк, А.А. Занкавец, С.I. Магамедава i iнш.), часткова прааналiзаваны расiйскiя i англiйскiя тапонiмы, матываваныя саматычнай лексiкай (З.А. Богус).

У лінгвістычных даследаваннях сустракаюцца розныя тэрміны для моўных адзінак, якія называюць часткі чалавечага цела ці ўтрымліваюць у сваім складзе гэтыя назвы: саматычная лексіка, саматычныя адзінкі, саматызмы, саматычная фразеалогія, саматычная ідыяматыка і да т.п.

У сваю чаргу для наймення ўзнаўляльных словазлучэнняў, у склад якіх уваходзяць назвы цела, ужываюцца тэрміны саматычныя фразеалагічныя адзінкі, фразеалагізмы-саматызмы, саматызмы, фразеалагічныя адзінкі з кампанентамі-саматызмамі, фразеалагізмы з саматычным кампанентам.

Існуючая ў сучасным мовазнаўстве тэрміналагічная «саматычная» разнастайнасць сведчыць, па-першае, аб праяўленай у лінгвістычнай навуцы цікавасці да феномена саматычнай лексікі і фразеалогіі, а па-другое, аб нявырашанасці шэрага пытанняў, звязаных з лінгвістычным статусам і ўжываннем адзначаных адзінак.

Адным з крытэрыяў ідэнтыфікацыі саматычнай лексікі з’яўляюцца яе сэнсава-прагматычныя параметры. Сярод іх неабходна назваць наступныя: субстанцыяльнасць, намінатыўнасць, інфарматыўнасць, наменклатурнасць, этымалагічнасць, дэрывацыйная і сэнсавая патэнцыяльнасць .

2 Характарыстыка фразеалагізмаў з саматычнымі кампанентамі

2.1. Агульная характарыстыка фразеалагізмаў з саматычнымі кампанентамі

Адным з асноўных у класіфікацыі кодаў па сваёй значнасці ва ўсіх культурна-нацыянальных карцінах свету з’яўляецца саматычны, ці цялесны, код культуры.

Саматычны код культуры – гэта “сукупнасць імёнаў і / або іх спалучэнняў, якія абазначаюць цела ў цэлым або яго часткі і спецыфічныя для іх якасныя… і колькасныя… характарыстыкі, фізічныя і / або ментальныя інтэлектуальныя, эмацыянальныя і падобныя станы або дзеянні, позы, жэсты і віды дзейнасці, а таксама прасторавыя і часавыя іх “вымярэнні”, якія нясуць у дадатак да прыродных іх якасцей функцыянальна важныя для культуры сэнсы, якія надаюць гэтым імёнам ролю знакаў “мовы” культуры” [4, с. 98–99].

Найменні частак цела чалавека або жывёлы як адзінкі саматычнага кода культуры валодаюць унутранай формай, праз якую раскрываецца іх культурны сэнс. Менавіта цела і часткі цела чалавека “могуць разглядацца як першасная аснова канцэптуалізацыі свету” [4, с. 72].

Саматычныя кампаненты (далей – СК) фразеалагізмаў успрымаюцца чалавекам як “рэаліі, якія атрымалі ў культуры значнасць і якія маюць пэўную каштоўнасць; гэтым самым словы-кампаненты фразеалагізма, як найменні гэтых рэалій, становяцца знакамі, у якіх увасоблены культурныя сэнсы дадзеных рэалій”, а суаднясенне СК з саматычным кодам культуры “стварае культурны фон, на якім разумеецца значэнне фразеалагізма, пачуццёва ўспрымаецца і перажываецца яго вобраз, ацэньваецца тое, што адбываецца ў рэчаіснасці” [4, с. 102–103].

Неабходна адзначыць, што традыцыйна даследчыцкі інтарэс лінгвістаў факусіруецца на разглядзе фразеалагічнай ідыяматыкі. Так, у навуковай літаратуры існуе шырокае і вузкае разуменне саматычнай фразеалогіі. У вузкім разуменні да яе адносяць устойлівыя звароты з кампанентамі, якія на лексічным узроўні абазначаюць часткі толькі чалавечага цела: галава, нага, язык, палец, вуха, рука і г.д. Адзначанага погляду прытрымліваюцца такія даследчыкі, як P.M. Вайнтраўб, Г.А. Ахметжанава, B.C. Шчырава. У шырокім сэнсе саматычная фразеалогія вывучае выразы з кампанентамі, якія этымалагічна з'яўляюцца назвамі частак цела чалавека і жывёлы.

Заключэнне

Фразеалагізм – гзта ўстойлівая, узнаўляльная, не менш як двухкампанентная моўная адзінка, якая спалучаецца са словамі свабоднага ўжывання і мае цзласнае значзнне, не роўнае суме значзнняў яе кампанентаў.

Па выніках дадзенай працы можна зрабіць наступныя вывады.

Саматычная лексіка ўключае ў свой склад найменні частак цела і органаў чалавека, жывел.

Саматычная лексіка, будучы намінатыўнай па сутнасці, не ўтварае лексічных мікрасістэм – лексіка-семантычных груп слоў. Назвы частак цела не звязаны паміж сабою сістэмнымі адносінамі.

Лексічныя саматызмы з’яўляюцца невытворнымі адзінкамі мовы. Пры іх утварэнні не задзейнічаны словаўтваральныя механізмы, таму што яны з’яўляюцца этымалагічна рэлевантнымі адзінкамі мовы.

Саматычная лексіка можа ўваходзіць у склад фразеалагізмаў.

Саматычныя фразеалагізмы складаюць адну з найвялікшых і прадуктыўных груп фразеалагічнага складу мовы.

Шырокае выкарыстанне саматызмаў у складзе ўстойлівых элементаў мовы ў значнай ступені абумоўлена тым, што саматычныя лексемы з'яўляюцца адным са старажытных пластоў у лексіцы розных моў і складаюць ядро асноўнага складу слоўнікавага фонду мовы.

Саматычныя фразеалагізмы складаюць адну з найвялікшых і прадуктыўных груп фразеалагічнага складу мовы. Падчас дадзенага даследавання былі прааналізаваны фразеалагічныя адзінкі з саматычнымі кампанентамі з “Фразеалагічнага слоўніка беларускай мовы” І.Я. Лепешава. Было вылучана 225 фразеалагічных адзінак з саматычным кампанентам.