Ідэйна-мастацкія асаблівасці паэзіі Яўгеніі Янішчыц Курсовая работа (проект)

Яўгенія Іосіфаўна Янішчыц нарадзілася 20 лістапада 1948 года ў вёсцы Рудка Пінскага раёну. Дзяцінаства, а таксама юнацкія гады яна правяла на Палессі. Гэта і сталася крыніцай творчасці будучай паэткі: хараство роднай прыроды прабудзіла паэтычны талент тады яшчэ маленькай дзяўчынкі. Значна пазней яна пісала аб гэтым так: “Кусціцца ў агародах бульба, спявае над галавою жаўранак, густа пахне зелянінай, жоўтым смалістым пілавіннем. Лесам. А мне, сямігадовай, па-дзіцячы яшчэ шкада зялёных дрэў, абрэзаных пышных галін, якія даставалі воблакаў, неба, зорак…” [17, с. 9]. Праведзенае ў вёсцы дзяцінства надалей вызначыла ўвесь астатні творчы шлях: ціхая палесская вёска, яе сваеасаблівая часава-гістарычная прастора, свабода садзейнічалі станаўленню і развіццю творчай самасвядомасці будучай паэткі. Менавіта з гэтай гаючай крыніцы нарадзіліся арыгінальныя, эстэтычна напоўненыя паэтычныя зборнікі “Снежныя грамніцы” (1970), “Дзень вечаровы” (1974), “Ясельда” (1978), “На беразе пляча” (1980), “Пара любові і жалю” (1983), “Каліна зімы” (1987).

Публікавацца Я. Янішчыц пачала напрыканцы 1964 г. (раённая газета “Палеская праўда”), яшчэ да пачатку вучобы ў Беларускім дзяржаўным універсітэце. Нават у першых вершах маладая паэтка імкнецца выказаць захапленне родным краем, любоў да жыцця. Крыху пазней вершы Я. Янішчыц друкаваліся ў выбітных беларускіх выданнях – газеце “ЛіМ” і часопісе “Маладосць”.

Прыгадаем адзін з першых яе вершаў, што быў надрукаваны ў 1965 г. Ён вылучаецца сваёй шчырасцю, імкненнем да гармоніі з навакольным светам:

А неба такое зорнае

Навокал – такая ціш.

Старонка мая азёрная.

Хачу ў тваю сінь ісці.

Прасторы і сэрцы – насцеж.

Іду, нібыта вясна.

Людзі, бярыце шчасце,

Для вас я яго нясла [17, с. 10].

Верш яскрава адлюстроўвае, наколькі для лірычнай гераіні важна знаходзіцца ў гарманічнай еднасці з прыродай, акаляючым светам. Адразу адчуваецца, што прыродны свет і радасць – з'явы аднаго парадку, а ўнутранае самаадчуванне праяўляецца праз “прасторы і сэрцы – насцеж...”. Ранняя пара творчасці адметныя тым, што вясна ў прыродзе і вясны душы паэткі

Ідэйная разнастайнасць, шматаспектнасць лірыкі Я. Янішчыц вылучае яе творчасць у паэтычнай плыні сучаснай беларускай літаратуры. Асэнсаванне законаў свету, уласнага быцця ў ім праходзяць прыхаваным, але выразным лейтматывам праз усе вершы Я. Янішчыц, як чалавека чулага, уражлівага, думаючага.

Пачнем з таго, што вобразны свет паэтэсы (і гэта заўважана літаратуразнаўцамі [24 – 29] стаіць, умоўна кажучы, на чатырох жыццёвых асновах. З часоў старажытнасці вядомая натурфіласофская тэорыя Арыстоцеля пра тое, што асноўнымі пачаткамі свету (і чалавека таксама) з’яўляюцца чатыры стыхіі: зямля, вада, агонь і паветра.

Адной з асноўных ідэй, што працінае ўсю творчасць, выступае любой да роднага краю, вобраз беларускай зямлі. Паэтэса адчувае крэўную роднасць “з птушкамі, з рамонкамі” [30, с. 7], быццам яна – часцінка ўсяго сусвету, яго прыроды. Кожны радок яе прасякнуты думкай, што аднолькавыя правы на існаванне маюць усе дзеці Зямлі. І менавіта зямля збліжае і аб’ядноўвае чалавека з усімі праявамі навакольнага свету. Але людзі, асабліва найноўшыя пакаленні, не заўважаюць мацярынскую пяшчоту сваёй зямлі, абыякава ставяцца да яе, не любяць рабіць на ёй спрадвечну земляробчую працу (“Адвыклі яны ад зямліцы, // Гатовае ім падавай” [40, с. 16]). А з гэтага вынікае закон Прыроды: значыць, яны не проста жывуць адарвана ад сваіх вытокаў, але ўсё больш і больш аддаляюцца ад іх, і разам з імі – ад усяго Сусвету, [40, с.161].

Людзі робяць памылкі, варагуюць між сабою, дратуюць зямлю тэхнікай для забойстваў. А чулая планета перажывае разам з людзьмі іх душэўны боль, імкнецца супакоіць і падтрымаць людзей у цяжкую хвіліну:

Калі адходзяць слынныя паэты,

Цішэй сама становіцца зямля.

Нервуецца стамлёны млын планеты,

І замірае тонкі круг камля [, с. 37].

Але людзі бясконца ваююць, забіваюць самі сябе, знішчаюць усё жывое, не чуюць, што “зямля занепакоена, // Цяжка стогне зямля” [32, с. 46], не заўважаюць яе пакут. Пратэст супраць гэтага і вялікая трывога за лёс планеты, Радзімы ўвесь час нарастаюць у душы паэтэсы:

Калі ж нарэшце вылюднее свет

І скончацца ваенныя пагрозы?

Калі ж да шчэнту згіне яд і тля

І станецца любоў не выпадковай? [32, с. 47].

Паэзія кахання ХХ стагоддзя ўзбагацілася на таленавітых творцаў. Лірыка Я. Янішчыц, Т. Бондар, Р. Баравіковай, Н. Мацяш, Г. Каржанеўскай і іншых жанчын-паэтак вызначаецца шчырай спавядальнасцю і багатым на эмацыянальна-псіхалагічныя адценні пачуццём. Безумоўна, выяўленчы характар верша ў кожнай з іх своеасаблівы і адметны. Калі ў свет кахання ў Таісы Бондар афарбаваны смуткам, у ім шмат пакутна-балючых перажыванняў, у Ніны Мацяш пачуццё кахання – высокі і таемны дар, філасофія духоўнай прыгажосці і чалавечага быцця, Раіса Баравікова – уся ў эмацыянальнай парывістасці, трапяткіх прадчуваннях і пошуку ўнутранай гармоніі, то Яўгенія Янішчыц выказвае інтымныя пачуцці з жаночай далікатнасцю, сардэчнай прачуласцю, светлай тугой. Наогул гэтае пачуццё – галоўны нерв жаночай паэзіі. Згадайма радкі з верша Я. Янішчыц: «Пачынаецца ўсё з любві, а інакш і жыць немагчыма» («Ты пакліч мяне. Пазаві...»). [33, с.228].

Лірычная гераіня паэткі – “перш-наперш… жанчына”. “Жыць у імя вяртання” (Я. Янішчыц) – вяртання кахання – гэта яшчэ адзін з вызначальных матываў лірычнай творчасці паэткі [33, с.228]. Гераіня Янішчыц лірычна-сардэчная. Няма ў радках паэтэсы і ценю гучнай паэзіі; яна ўся – у апавядальных пачуццях, у трывожна-тужлівых прадчуваннях і хваляваннях. Яе самавыяўленне скрозь у даверлівасці жаночага свету, поўнага балючасці, драматызму, і гэтая танальнасць успрымаецца вельмі сугучнай, блізкай лірычнаму характару пачуццяў Яўгеніі Янішчыц, якая ў адным з вершаў сказала: “Ды ў кожнай смяшынцы і ў слёзцы любой // Перш-наперш, я толькі жанчына” (“Сухі і маланкай апалены ствол…”).

У рамантычна ўзвышаным арэоле паўстае ў паэзіі Янішчыц вобраз саду: “І блаславіць нашчадак акрылёна // Кахання сад і ластаўку вясны” (“Кахання сад і ластаўка вясны”). Кахання сад – сімвал чалавечага шчасця, духоўнай красы і вясновай радасці жыцця.

Такой прысні, як яблыневы сад.

Там не ачахла сонечная сцежка.

Хвалюецца высокі снегапад,

А на губах – іскрыстая усмешка.

(“Такой прысні, як яблыневы сад…”)

Лейтматывам праходзіць вобраз саду праз усю лірыку Я. Янішчыц, якая жыла шчырай любоўю і пяшчотай, сцвярджала, што “душа жыве душою”. Чыстыя і светлыя радкі выліліся з яе сэрца пра родны палескі край, хараство свету і зямнога існавання. З радасцю, а пазней з шчымлівасцю і

Адметнай асаблівасцю вершаў Я. Янішчыц гэтай пары можна назваць імкненне перадаць праз паэтычны радок таямніцы навакольнай рэчаіснасці. Пры гэтым можна адзначыць, што ідэальны і рэальны свет у ранняй творчасці паэткі ўдала ўзаемадапаўняюць адзін аднаго. У паэтычным кантэксце нават прысутніцаюць элементы казачнасці, міфалагічнасці, хоць агульны фон выяўляецца больш як рэалістычны

Акрамя таго, адпаведную чараўнічасць вершам этапу станаўлення Я. Янішчыц надаюць ўдалыя эпітэты і метафары, якія найчасцей выкарыстоўваюцца ў казачным кантэксце: “чароўнае царства”, “жар-птушка” і іншыя. Самі ж словы, што ствараюць тканіну твора, нельга назваць звычайнымі, звыклымі. Яны надаюць вершу своеасаблівую мастацкую афарбоўку, а ў некаторых выпадках з’яўляюцца і наватворамі (“белякцець”).

Этап станаўлення творчасці Я. Янішчыц грунтуецца, перш за ўсё, на класічных мастацкіх традыцыях. Пры гэтым адметнасцю з’яўляецца своеасаблівае святло, што льецца з кожнага радка любоўю да роднага краю, гарманічнай еднасцю з наваколлем. Паэтка праяўляе сваю здольнасць да мастацкага ўспрыняцця рэчаіснасці. Пры ўсёй сваёй творчай здольнасці, асаблівым таленце, дадзены перыяд творчасці характарызуецца пастаяннай работай над сабой, крапатлівым і плённым шліфаваннем сваіх паэтычных здольнасцей, з-пад якіх ужо на той момант праступаюць арыенціры мастацкай адметнасці і непашторнасці. Як слушна адзначае даследчыца творчасці Яўгеніі Янішчыц С. Калядка, маладая паэтэса нібы і не зведала вучнёўскага перыяду: нават ненадрукаваныя вершы вызначаліся паэтычным хараством і дакладнасцю словаўжывання. Яна не была пачаткоўцам, а адразу заявіла пра сябе як сталая паэтэса.

Заўважна таксама і тое, што Я. Янішчыц выбрала крыніцай натхнення вобразы роднага краю, што паланілі яе сэрца ў далёкім дзяцінстве. Гэта надае яе рэалістычнай ў цэлым паэзіі некторыя элементы рамантызму, што дасягаецца найперш ўдала выкарыстанымі эпітэтамі, параўнаннямі. Гэты яадметнасці можна абазначыць як першыя прыступкі да творчай індывідуальнасці славутай паэтэсы Я. Янішчыц атрымалася яскравай.

Ідэйная разнастайнасць, шматаспектнасць лірыкі Я. Янішчыц вылучае яе творчасць у паэтычнай плыні сучаснай беларускай літаратуры. Асэнсаванне законаў свету, уласнага быцця ў ім праходзяць прыхаваным, але выразным лейтматывам праз усе вершы Я. Янішчыц, як чалавека чулага, уражлівага, думаючага.