Вобраз сіраты ў беларускай літаратуры 19 стагоддзя

Калі мы кажам, што чалавек нарадзіўся ў дваранскай сям'і, то аўтаматычна ўяўляем сабе раскошнае маёнтак, шматлікую прыслугу і сподак з залатой аблямоўкай, на якім дзіця неадкладна атрымлівае ўсё, чаго толькі пажадае. На жаль, усё гэта не мела ніякага дачынення ні дзяцінства, ні да далейшай жыцця Францішка Бенедыкта Казіміравіча Багушэвіча, які з'явіўся на свет у фальварку Свіраны Віленскай губерні.

Аднойчы прыйшоў да Багушэвіча сівы дзядок у лапцях:

− Ну, пайшлі, дзеду, − сказаў пасля ён, запрашаючы старога ў хату.

−Дарагі паночку, памажыце няшчаснай сіраціне, − пачаў выкладаць сваю бяду стары. – Раскажу ўсё чыста, як было і што я ведаю… Гадоў дваццать таму назад пачалося ўсё гэта. Была тады галодная вясна, і вось у тую вясну аднаго мужыка з’явіўся прыбытак у хаце – нарадзіўся сынок. Расце хлопчык, гадуецца памалу, але тут бяда на бядзе едзе ды бядою паганяе. Памерла яго маці, бацька запіў з гора і памёр п’яны ў Суботніках каля Довыдавай карчмы. Хлопчыка ўзяла да сябе яго цётка, падгадавала трохі, а пасля аддала ў пастухі ў нашу вёску. Прыгледзеўся я да таго пастушка, бачу, хлопец спраўны… Пайшоў я неяк да яго цёткі і кажу: “Так і так, Магрэта, не маю я сваіх дзетак, хачу твайго нябога ўзяць за сына. Я ўжо стары, баба таксама ледзь клевае, няхай жыве хлапчына ў нас…” Прыйшоў Каліста – так звалі сірату – у маю хату. Жыве год, другі, мы са старою не нацешымся. Паслухмяны і памяркоўны, а праца кіпіць у яго руках. І вось неяк прынёс нячысцік у хату ўрадніка. Убачыў ён Калісту і пачаў распытваць, колькі яму год, дзе радзіўся, дзе хрысціўся… А праз які тыдзень шусь у хату нейкі асэсар у мундзіры і падняў крык “Дзе тут валацуга беглы, што не хоча ісці ў салдаты?” Доўга ён крычаў, нешта пісаў і забраў майгохлопца ў астрог… Вось паўгода ўжо скора…

Дзед змоўк, выцер слязу. Багушэвіч уважліва запісваў сумную гісторыю сялянскай нядолі.

− Я сюды-туды кінуўся – нідзе няма ратунку, − гаварыў далей стары. – Кажуць толькі адно, Калістамой нідзе ў кнігах не заведзены. Я сабраўся і пайшоў да яго хрышчонай маці. Тая ўпіралася спачатку – нічога не знаю і не ведаю, а потым прызналася, як яны Калісту хрысціць вазілі. Тады якраз каля Ліпнішак мост сарвала паводкай. Што рабіць? Хлопчык быў кволенькі. Усё роўна праз пару дзён аддасць ён Госпаду душу, парашылікумы, выпілі самі гарэлку, вярнуліся назад і сказалі, што хлопцу ксёндз даў імя Каліста… І пакутуе цяпер бедны сіраціна ў казённым доме… Недарма кажуць людзі, што той, хто родзіцца вясною, не будзе мець шчаслівай долі… Так яно і выйшла!

− Нічога, дзеду, не гаруйце! – сказаў Багушэвіч, – я вазьмуся за гэту справу і выведу ўсё на чыстую ваду… [14, c. 35]