ЖАНРАВА-СТЫЛЁВАЯ РАЗНАСТАЙНАСЦЬ ЛІРЫКІ ПІМЕНА ПАНЧАНКІ

1 ЖАНРАВА-СТЫЛЁВЫЯ ПОШУКІ БЕЛАРУСКАЙ ЛІРЫКІ ДРУГОЙ ПАЛОВЫ ХХ СТАГОДДЗЯ

1.1 Філасофская скіраванасць лірычных твораў П. Панчанкі

Гаворка пра асаблівасці апавядальнасці і рамантызму ў беларускай паэзіі прыводзіць да ідэі ўмацавання сацыяльна-палітычнага гучання, што асабліва відавочна на дадзеным этапе. Сёння паэзія не можа абыйсціся без звароту да публіцыстыстыкі, якая не пазбягае простых формаў, часта характарызуецца выкарыстаннем мовы «дакладнай і голай» і абапіраецца на непасрэдны «рух» пачуццяў. Публіцыстычная паэзія заснаваныя на фактах, яна поўная фактамі, што і прадстаўляе яе ідэалагічныя і эмацыянальныя сілы. Аднак, гэта не новая з’ява ў беларускай паэзіі. Заўсёды адчувалася журналісцкае веянне і ўплыў, звязаны з барацьбой за сацыяльнае і духоўнае вызваленне народа, за пераўтварэнне «карёвай» свядомасці на нацыянальную. Гэтыя памкненні знаходзім у палемічнай літаратуры XVI першай паловы XVII стагоддзя, у творчасці Янкі Купалы дакастрычніцкага перыяду, Якуба Коласа, А. Гаруна, Г. Леўчыка ... ( дастаткова ўспомніць, што былі такія палемічныя вершы, напісаныя ў розныя гады, у Купалы, як "Ворагам Беларушчыны", "Я не для вас...", "Адповедзь", "Не рвіся к багатым", "Роднае слова" (1910), "Апекунам", "Блізкім і далёкім", "Мая вера", "Адшчапенцам (заходнім)" і інш. 

Да публіцыстычна-філасофскай плыні ў беларускай паэзіі можна аднесці і Пімена Панчанку (1917-1995), які займаў у свой час тут вядучае, лідзіруючае становішча. Р. Шкраба пра гэта трапна пісаў: "П. Панчанка піша толькі пра тое, што ўскалыхнула яго самога, прымусіла мацней біцца сэрца, вывела яго з раўнавагі. Неабыякавасць, пачуццё асабістай зацікаўленасці, імкненне давесці свой погляд, падзяліцца самым патаемным з другім чалавекам – у гэтым і ёсць адзнака сапраўднай паэзіі: 

Я вершы пішу, бо душа ўстрывожана 

любоўю і болем за кожнага з вас [42, с. 188]. 

П. Панчанка сапраўдны паэт-грамадзянін, які меў жыццёвы і мастацкі вопыт. Тыповае для 60-70х і асабліва сярэдзіны 80-х павялічэнне публіцыстычнага ў мастацкім слове, моўная напружанасць верша асабліва адчуваюцца ў ягонай творчасці. Панчанка ў сувязі са сваім часам быў асабліва нераўнадушным, асабліва вострым, што знаходзіць сваё адлюстраванне ва ўсіх жанравым і стылістычным, мастацкім праяўленні яго паэзіі, яе эмацыянальнай структуры. Яго кніга не толькі яркі летапіс жыцця, але і глыбокае адкрыццё духоўнага свету сучаснага, цікавая гаворка пра яго надзеі і клопаты. Завостранасць пастаноўкі сацыяльна-маральных пытанняў у ягоных творах прасякнута глыбокім лірызмам і сапраўднай грамадзянскай шчырасцю.

Цікава напісаў менавіта пра Панчанку ў прадмове да кнігі яго вершаў Я. Хелемскі: "Відаць, я не памылюся, калі скажу, што Панчанка самы тэмпераментны з беларускіх паэтаў. Чытачу з ім ніколі не сумна. Вершы яго тэндэнцыйныя, ён ад нараджэння схільны да спрэчкі, ён нікога не пакідае раўнадушным. Яму не ўласціва ідылічнасць і танны аптымізм. Размоўная інтанацыя яго гранічна верагодная і даверлівая" [цыт. па 9, с. 11].

Нaйвышэйшыя iдэaлы пaэтa – пpaўдa, cyмлeннacць, чaлaвeчнacць, i гэты глыбiнны гyмaнiзм мыcлeння, a тaкcaмa выcoкaя пaтpaбaвaльнacць дa cябe i cyчacнiкaў зблiжae ягo з тaкiмi твopцaмi XX cт., як бaлгapы Гeopгiй Джaгapaў i Xpыcтa Рaдзeўcкi, cлaвaцкi пaэт Лaцa Нaвaмecкi, бaшкipcкi мaйcтap cлoвa Мycтaй Кapым, бaлкapcкi пaэт Кaйcын Кyлieў i iнш. Гyмaнicтычным пaфacaм пpacякнyты вepш "Тoй дзeнь пpaпaў..." (1973). Пaэт зaклiкae нac зaдyмaццa пpa cэнc жыцця, кaжa пpa вocтpyю нeaбxoднacць дaбpынi, дyшэўнaй cпaгaды нa гэтым cвeцe:

Тoй дзeнь пpaпaў i cтpaчaны нaвeкi,

Кaлi ты нe зpaбiў тaгo, штo мoг;

Кaлi нe пacпpыяў ты чaлaвeкy,

Няшчыpы быў, змaнiў, нe дaпaмoг [24].

Змaгapнiцкi iмпэт Пaнчaнкi-пaэтa тлyмaчыццa ягo вaeнным лёcaм. У вepшы "Мaлa cкaзaць: нeнaвiджy..." (1976) ён yзpyшaнa гaвopыць пpa кaнфлiкт дaбpa i лixa, дaвoдзiць, штo дaбpo пaвiннa быць, як кaжyць, з кyлaкaмi, нe здaвaццa пepaд нaпopыcтacцю пoдлacцi i xiжacцi:

Мала сказаць: ненавiджу, 

Мала сказаць: прызнаю, 

Бiцца за праўду – i выжыць, 

Нiбы салдат у баю. 

Дрэннаму – не пакарыцца, 

Добрае – не празяваць. 

З дробнай хлуснёй не мiрыцца, 

З буйнай хлуснёй ваяваць. 

Гэтым бы i кiравацца… 

Толькi і зло, i хлусня 

Хiтра маскiравацца 

Вучацца спрытна штодня. 

Нехта i подлы, i хiжы 

Клятву паўторыць тваю: 

З ворагам бiцца – i выжыць, 

Нiбы салдат у баю [27].

Тое, што аўтар кажа ў вершы, магчыма, нават больш актуальна для нашага часу, чым падчас напісання твора (у сярэдзіне 60-х гадоў).

2 КАМІЧНЫЯ І СТЫРЫЧНЫЯ ВЕРШЫ П. ПАНЧАНКІ

2.1 Паняцце камічнага і сатырычнага. Сродкі стварэння камічнага эфекту

Феномен камічнага нязменна прыцягвае ўвагу шматлікіх даследчыкаў. Дадзеная з’ява знайшла сваё асэнсаванне ў самых розных гуманітарных навуках. Побач з класічнымі літаратуразнаўчымі, эстэтычнымі і філасофскімі тэорыямі існуюць таксама псіхалагічныя, лінгвістычныя, сацыяльнаі культурна-антрапалагічныя падыходы вывучэння феномена камічнага. Асобную нішу ў гэтым пытанні займаюць медыцына і матэматыка.

Літаратуразнаўства паслядоўна звяртаецца да аналізу феномена камічнага: разглядаецца жанравая структура, віды, прыёмы і іх рэалізацыя ў творчасці асобных пісьменнікаў ці асобных творах. Паміж даследчыкамі няма аднадушнасці ў вызначэнні асноўных катэгорый камічнага, што стварае пэўныя цяжкасці ў тыпалагічным вывучэнні. Нават на ўзроўні тэарэтычных даследаванняў дадзенай праблемы назіраецца нацыянальная спецыфіка. “Развіццё сатыры і гумару ў асобных нацыянальных літаратурах адлюстроўваецца таксама ў эстэтыцы і літаратурнай тэорыі. Большасць прац аб іроніі маюць французскае паходжанне.

Нямецкія тэарэтыкі кіруюцца пры вывучэнні камічнага рознымі філасофскімі канцэпцыямі, распрацоўваюць дэдуктыўны метад, і за асноўны літаратурны від лічаць гумар. Рускі падыход у дадзенай праблематыцы пераважна індуктыўны, аб чым гаворыць Уладзімір Проп, і тут на першым месцы знаходзіцца сатыра” [6, с. 74].

Праблему камічнага падрабязна разглядалі Арыстоцель, Жан-Поль, А. Шапэнгауэр, А. Бэргсан, З. Фрэйд, а ў айчыннай філасофіі і эстэтыцы – У.Г.Бялінскі, М.М. Бахцін, У.Я. Проп, Ю.Б. Бораў, А.У. Дзмітрыяў, А.А. Сычоў і інш.

У філасофіі і эстэтыцы распаўсюджана меркаванне, паводле якога камічнае адрозніваецца ад элементарна-смешнага сваёй сацыяльна-крытычнай скіраванасцю. У прыватнасці, эстэтык Ю.Б. Бораў сцвярджае: “Смешнае шырэй камічнага. Камічнае – выдатная сястра смешнага. Камічнае спараджае сацыяльна афарбаваны, значны, адухоўлены эстэтычнымі ідэаламі, “светлы”, “высокі” смех, які адмаўляе адны чалавечыя якасці і грамадскія з'явы і сцвярджае іншыя” [5, с. 10].

Смешнае і камічнае маюць агульны сэнсавы фон, але адрозніваюцца ў некаторых сваіх характарыстыках. Іх можна прадставіць як два амаль сумешчаных адзін з адным лагічных круга. Вузкая вобласць смешнага, якая выходзіць за межы камічнага, уключае ў сябе смех як чыстая фізіялагічную з’яву, напрыклад, смех ад козыту або істэрычны смех. Вобласць камічнага, якая выходзіць за межы смешнага, уключае ў сябе з’явы, у большай або меншай ступені адпаведныя структуры камічнага, але такія, што не выклікаюць відавочнай смехавой рэакцыі. Да гэтай вобласці можна аднесці рэзкую выкрывальную сатыру, намёкі, некаторую вастрыню, гістарычна абумоўленае камічнае. У двух абумоўленых выпадках можна казаць толькі аб смешным або толькі аб камічным. У большасці ж сітуацый сферы камічнага і смешнага супадаюць. У гэтых выпадках дапушчальна выкарыстаць паняцці “смешнае” і “камічнае” як сінонімы [7, с. 203].

Да праяў (відаў) камічнага традыцыйна адносяць сатыру, гумар, іронію, сарказм, гратэск і г. д. Камічнае можа выяўляцца ў большасці відаў і жанраў мастацтва, але больш усяго яно характэрна для жанраў камедыі, буфанады, міма, капусніка, фарсу, скетча, кінакамедыі, фельетона, эпіграмы, пародыі, прыпеўкі, карыкатуры, шаржа. Камічнае можа выяўляцца ў форме анекдота, жарта, каламбуру, а таксама ўзнікаць неўсвядомлена – у абмоўках, апісках, розных камічных непаразуменнях і памылках.

Хоць традыцыйна катэгорыя камічнага ўжываецца ў эстэтыцы ў адносінах да мастацтва, яе сэнс значна шырэй. Яна можа ўжывацца як агульнафіласофская катэгорыя ў адносінах да сацыяльных працэсаў, гісторыі, жыцця ў цэлым.

Камізм у творах, як вядома, дасягаецца самымі рознымі спосабамі. Гэта стылістычныя фігуры (мімезіс, антытэза, алагізмы і інш.), тропы (перыфраза, метафара, эўфемізм, гіпербала, літота і інш.), фразеалагізмы (у тым ліку афарызмы, выслоўі, цытаты) і г. д. [35, с. 22].

Не апошняе месца ў арсенале камічнага займаюць і чыста моўныя сродкі. Да лексічных сродкаў адносяцца ўсе тропы як выяўленча-выразныя сродкі, а таксама каламбур, парадокс, іронія, алагізм. Гэта эпітэты – “словы, што вызначаюць прадмет або дзеянне і якія падкрэсліваюць у іх пэўную ўласцівасць, якасць” [39, с. 52]. Параўнанні – супастаўленне дзвюх з’яў з тым, каб растлумачыць адну з іх пры дапамозе іншай. Метафары – словы або выразы, якія ўжываюцца ў пераносным значэнні на аснове падабенства ў якіх-небудзь адносінах двух прадметаў або з’яў. Для стварэння камічнага эфекту часта ўжываюцца гіпербалы і літоты – вобразныя выразы, што прадстаўляюць сабой надмернае перабольшанне (або пераменшванні) памеру, сілы, значэння і г.д. Іронія таксама адносіцца да лексічных сродкаў. Іронія – “ужыванне слова або выразу ў сэнсе зваротным літаральнаму з мэтай насмешкі” [39, с. 47]. Акрамя таго, да лексічных сродкаў таксама адносяцца алегорыя, увасабленне, перыфраза і г.д. Усе дадзеныя сродкі з’яўляюцца тропамі.

У прыватнасці распаўсюджаным прыёмам стварэння моўнага камізму з’яўляецца выкарыстанне іншамоўных элементаў (украпін). Да іх адносяцца адсутныя ў мове-рэцыпіенце словы, выразы з якой-небудзь мовы, ужытыя білінгвам у нязменнай або транслітараванай форме з пэўным стылістычным заданнем [35, с. 92].