Эмацыянальна-экспрэсіўная лексіка і яе функцыі ў мастацкім тэксце на матэрыяле твораў Шарлоты Бронтэ і Элаізы Пашкевіч Диплом

Катэгорыя экспрэсіўнасці ў мове мае працяглую традыцыю. У тэарэтычных даследаваннях яшчэ з часоў антычнасці фігуруе паняцце “экспрэсія”, якое абазначае ў перакладзе з лацінскага (expressio) “выражэнне”. Паняцце “выразнасць” вызначаецца як асабліва выдзелены, падкрэслены спосаб выражэння думак і пачуццяў і нярэдка атаясамліваецца з паняццем “экспрэсіўнасць”, асабліва калі гэта апошняе звязваецца з падкрэсліваннем, “вылучэннем” сэнсу, які перадаецца моўнымі сродкамі. 

Пад “вылучэннем” разумеецца наяўнасць у тэксце фармальных прыкмет, якія факусіруюць увагу чытача на некаторых рысах тэксту і ўстанаўліваюць сэнсавыя сувязі паміж элементамі розных узроўняў або дыстантнымі элементамі аднаго ўзроўня. Вылучэнне затрымлівае ўвагу чытача на пэўных частках тэксту і тым самым дапамагае ацаніць іх адносную значнасць, іерархію вобразаў, ідэй, пачуццяў. Вылучэнне ўтварае эстэтычны кантэкст і выконвае цэлы шэраг сэнсавых функцый, адной з якіх з’яўляецца павышэнне экспрэсіўнасці. 

Лінгвістычны энцыклапедычны слоўнік дае наступнае вызначэнне экспрэсіўнасці: “Сукупнасць семантыка-стылістычных прыкмет адзінкі мовы, якія забяспечваюць яе здольнасць выступаць у камунікатыўным акце як сродак суб’ектыўных адносін таго, хто гаворыць, да зместу або адрасату гаворкі” [39].

Экспрэсіўнасць ўласцівая адзінкам усіх узроўняў мовы і валодае пэўнай ступенню станоўчай або адмоўнай канатацыі. Змены працягласці гукаў, акцэнтныя і інтанацыйныя сродкі належаць фанетычнаму узроўню; шырокі дыяпазон ласкальных і прыніжальных афіксаў — словаўтварэнню; лексічныя сродкі ахопліваюць пласт слоў, якія маюць ацэначны кампанент; змены звычайнага парадку слоў (інверсія), выкарыстанне паўтораў, эліптычных канструкцый дазваляе выказаць экспрэсіўнасць на сінтаксічным узроўні. Лічыцца, што многія экспрэсіўныя сродкі, у тым ліку тропы і фігуры маўлення ўзыходзяць да асаблівасцяў пабудовы выказвання ў эмацыйна афарбаванай гаворке. 

Гаворачы аб шматкампанентнасці катэгорыі экспрэсіўнасці, трэба падкрэсліць, што экспрэсіўнасць з’яўляецца «інтэгральным вынікам рэалізацыі эмацыйнасці, ацэначнасці, вобразнасці, інтэнсіўнасці, структурна-кампазіцыйных уласцівасцяў тэксту, падтэксту» [27, с. 183]. Экспрэсіўнасць заўсёды камунікатыўная і прагматычная, так як уздзейнічае на атрымальніка і прыводзіць да зваротных дзеянняў. Яна мае на мэце ўзмацненне ўздзеяння тэксту на рэцыпіента, звяртаючыся, перш за ўсё, да эмацыйнага баку яго псіхікі, і аказвае ўплыў на стаўленне чытача да тэксту і яго разуменне.

Упершыню элементы тэорыі экспрэсіўнасці ў лінгвістыцы з’явіліся напрыканцы XIX стагоддзя ў працах A. A. Патрэбні і Ж. Вандрыеса, якія звязвалі экспрэсіўнасць з афектыўнасцю (эмацыянальнасцю), з вылучэннем у мове і моўных адзінках рацыянальнага і эмацыйнага. У сярэдзіне XX стагоддзя былі сфармуляваны асноўныя ідэі па тэарэтычным абгрунтаванні катэгорыі экспрэсіўнасці ў працах B. У. Вінаградава (1953), А. І. Смірніцкага (1954), Н. А. Гвоздзева (1955) і JI. JL Кім (1956), Я. М. Галкинай-Хведарчук (1958), Я. Зімы (1983). У гэты перыяд былі выкананы і першыя спробы размежаваць паняцці «экспрэсіўнасць» і «эмацыйнасць».

Напачатку 60-х з’яўляецца пераклад на рускую мову “Французскай стылістыкі” (1965) Ш. Балі — адна з фундаментальных працаў у рэчышчы праблем экспрэсіўнасці. Ш. Балі ўпершыню пачаў гаварыць пра такую навуку, як “экспрэсіўная стылістыка” — навуку, якая вывучае экспрэсіўна-эмацыянальны аспект мовы.

У навуковай літаратуры, пытанні кагезіі экспрэсіўнасці асвятляюцца ў рамках:

• экспрэсіўнасці і эмацыянальнасці: В. У. Вінаградаў, А. М. Галкіна-Хведарчук, Л. М. Васільеў, У. І. Шахоўскі, Т. Г. Вінакур, Н. А. Лук’янаў, М. І. Чэрэмісін, Е. Н. Моластаў, Ш. І. Нургожын, В. У. Шароў, В. У. Безрукаў. У даследаваннях навукоўцаў дадзеныя катэгорыі не атаясамліваюцца, але ўлічваецца той факт, што эмацыянальнасць і экспрэсіўнасць часта бываюць цесна сплецены ў гаворке.

Перш чым прыступаць да аналізу эмацыянальна-экспрэсіўнай лексікі ў творчасці пазначаных аўтараў, нам спатрэбіцца вызначыць, якім чынам будуць класіфікавацца лексічныя адзінкі. Варта паўторна заўважыць, што існуе два асноўных погляды на класіфікацыю эмацыйна афарбаванай лексікі: нестылістычны і стылістычны. Першы класіфікуе лексіку на тры групы: словы з семантыкай ацэначнасці, мнагазначныя словы ў пераносным сэнсе і словы з ацэначнымі суфіксамі. Другі разглядае эмацыйна-экспрэсіўную лексіку з пункту гледжання стылявога рэгістра.

Абодва падыходы здаюцца нам рэлевантнымі ў дачыненні да мэты даследавання дадзенай дыпломнай працы. Таму ў працэсе аналізу англамоўных і беларускамоўных тэкстаў мы будзем разглядаць эмацыйна афарбаваную лексіку з пункту гледжання абодвух падыходаў.

Алаіза Сцяпанаўна Пашкевіч (1876–1916) — паэтка, празаік, грамадска-палітычны дзеяч, актрыса, педагог. «Цёткай» паэтку называлі ў сям’і яе суседзяў Іваноўскіх.

Нарадзілася ў шляхецкай сям'і. У 1902–1904 вучылася на Курсах выхавальніц і кіраўніц фізічнай адукацыі (Вышэйшых курсах Лесгафта) у Санкт-Пецярбургу, якія не скончыла, але здала экстэрнам экзамен за поўны курс Аляксандраўскай жаночай гімназіі. Лічыцца, што ў Санкт-Пецярбургу А. Пашкевіч удзельнічала ў дзейнасці студэнцкага “Кружка беларускага народнай асветы і культуры” і з’яўляецца аўтарам некалькіх тэкстаў, выдадзеных гэтым кружком.

У 1904 годзе А. Пашкевіч пачала працу фельчарам у бальніцы ў горадзе Новая Вілейка пад Вільні (цяпер — раён Вільні Науйойі-Вільня), адначасова займаючыся прапагандысцкай працай. А. Пашкевіч удзельнічала ў кіраўніцтве Беларускай сацыялістычнай грамады да свайго выезду з Расійскай імперыі ў 1905 годзе (пад пагрозай арышту) падтрымлівала сувязь з літоўскімі і расійскімі сацыял-дэмакратамі, у прыватнасці — Міцкявічус-Капсукасам і Барысам Вігілёвым, адным з паплечнікаў Уладзіміра Ульянава (Леніна). Часта паўтарала ленінскія словы: “Пралетарыят змагаецца, а буржуазія крадзецца да ўлады”.

Сярод таварышаў па Грамадзе больш за ўсё сябравала з Вацлаў Іваноўскім, братам аднаго з паплечнікаў Ю. Пілсудскага і бургамістрам Мінска падчас гітлераўскай акупацыі. “Цёткіным ад’ютантам” называлі Алеся Бурбіс, каторага згадваюць сярод заснавальнікаў БССР і Беларускага нацыянальнага тэатра.

А. Пашкевіч была замужам за Сцепонасам Кайрысам — будучым віцэ-прэм’ерам абвешчанай у 1918 годзе Літоўскай рэспублікі. У савецкай літаратуры шлюб называлі фіктыўным, так як С. Кайрыс быў праціўнікам камуністаў. С. Кайрыс успамінаў: “Цётку мала цікавілі асновы тэорыі сацыялізму. Была ёй, аднак, сваёй маральная сутнасць сацыялізму <...> яе заўсёды цягнула туды, дзе больш было гора, дзе больш крыўдзілі, прыніжалі “маленькага” чалавека” [10, с. 15].

Мела зносіны з класікамі польскай літаратуры Элізай Ажэшка, Мікалоюсам Чурлёнисам, літоўскім паэтам Ёнасам Билюнасам, украінскім славістам Іларыёнам Свянціцкі, адным з першых польскіх футурыстаў Ежы Янкоўскім. 

У эміграцыі А. Пашкевіч вучылася ў двух універсітэтах — у Кракаве і Львове, дзе вывучала філасофію, філалогію і гісторыю. Здзяйсняла падарожжы ў Фінляндыю, Швецыю і Італію. Падчас паездкі ў Фінляндыю пазнаёмілася з Эльзай Рэберг — лідэрам нацыянальнага руху саамаў. У Львоўскім універсітэце ўсталяваная мемарыяльная дошка ў гонар паэткі. Выйшаўшы замуж і змяніўшы прозвішча, яна вярнулася з эміграцыі, стала актрысай тэатра Ігната Буйніцкага, рэдагавала моладзевы часопіс “Лучынка”.

З пачаткам Першай сусветнай вайны пачала працаваць сястрой міласэрнасці ў тыфозным бараку Віленскага ваеннага шпіталя. У 1916 годзе, адправіўшыся на пахаванне бацькі, сама заразілася і памерла ад тыфу.

У выніку правезденага даследавання можна зрабіць наступныя вывады:

Упершыню элементы тэорыі экспрэсіўнасці ў лінгвістыцы з’явіліся напрыканцы XIX стагоддзя ў працах A. A. Патрэбні і Ж. Вандрыеса, якія звязвалі экспрэсіўнасць з афектыўнасцю (эмацыянальнасцю), з вылучэннем у мове і моўных адзінках рацыянальнага і эмацыйнага. У сярэдзіне XX стагоддзя былі сфармуляваны асноўныя ідэі па тэарэтычным абгрунтаванні катэгорыі экспрэсіўнасці ў працах B. У. Вінаградава (1953), А. І. Смірніцкага (1954), Н. А. Гвоздзева (1955) і JI. JL Кім (1956), Я. М. Галкинай-Хведарчук (1958), Я. Зімы (1983).

Экспрэсіўнасць (экспрэсія) — значыць “выразнасць”, сіла праяўлення пачуццяў і перажыванняў. Мы выявілі, што экспрэсіўны эфект заўсёды звязаны з утварэннем новых сэнсаў. Асаблівасцю эмацыянальна-экспрэсіўнай лексікі з’яўляецца тое, што эмацыянальная афарбоўка “накладваецца” на лексічнае значэнне слова, але не зводзіцца да яго: дэнататыўнае значэнне слова ўскладняецца канатацыйным. Эмацыянальнасць гаворкі нярэдка перадаецца асаблівай выразнай экспрэсіўнай лексікай. 

Таксама ёсць шэраг слоў, у якіх да іх намінатыўага значэння дадаецца элемент экспрэсіі. Намі былі выяўлены суадносіны паняццяў «экспрэсіўнасць», “эмацыянальнасць” і “ацэначнасць”. Мы прыйшлі да вываду, што экспрэсія слова нярэдка напластоўваецца на яго эмацыянальна-ацэначнае значэнне, прычым у адных слоў пераважае экспрэсія, у іншых — эмацыянальнасць. Таму часта размежаваць эмацыянальную і экспрэсіўную афарбоўку не ўяўляецца магчымым, і тады кажуць пра эмацыянальна-экспрэсіўную лексіку (экспрэсіўна-ацэначную).

Ш. Бронтэ лічыцца адной з найбольш таленавітых прадстаўніц школы У. М. Тэккерея, яе любімага пісьменніка. У той час як творчасць А. Пашкевіч грунтуецца найперш на ідэях фарміравання нацыянальна-свядомай асобы, на законах хрысціянскай маралм і маральна-этычных напрацоўках усяго народа. Вершы, пpaзаічныя творы, творы для дзяцей, публіцыстыка Цёткі ўвабралі ў сябе ўсё лепшае з педагагічна-выхаваўчай мудрасці народа.

У выніку праведзенага аналізу эмацыйна-экспрэсіўнай лексікі ў творах Алаізы Пашкевіч і Шарлоты Бронтэ можна прывесці агульныя і адметныя рысы. У англійскім мастацкім тэксце Ш. Бронтэ, як і ў беларускім мастацкім тэксце А. Пашкевіч, прысутнічае эмацыйна-экспрэсіўная лексіка. Аднак не ўсе тыпы эмацыйна афарбаванай лексікі праяўляюцца ў тым і другім тэкстах. 

Па адсоткавых суадносінах у творчасці A. Пашкевіч пераважае лексіка з негатыўнай канатацыяй, а яе колькасць ў тэкстах Ш. Бронтэ значна меншая. У творчасці абедзвюх пісьменніц агульным з’яўляецца наяўнасць эмацыянальна-экспрэсіўнай лексікі, у якой элемент эмацыйнасці ўзнікае пры метафарычным ужыванні. Варта таксама заўважыць індывідуальна-стылістычны характар такога роду лексем, звязаны з асаблівасцямі нацыянальнага менталітэту. Асноўнае адрозненне паміж прааналізаванымі лексічнымі адзінкамі ў творчасці пісьменніц складаецца ў няроўнай колькасці адзінак, якія выражаюць экспрэсіўнасць пры дапамозе афіксаў. На аснове аб’ёму матэрыялу, з якога рабілася выбарка, можна меркаваць аб невялікім адсотку падобнага роду лексікі ў мастацкім тэксце Ш. Бронтэ. У той час як у Э. Пашкевіч яна з’яўляецца асноўным сродкам выражэння экспрэсіі. Стылістычная афарбоўка лексікі ў творчасці Ш. Бронтэ адрозніваецца фармальнасцю, хаця прысутнічае некалькі адзінак маўленчага стылю. У мастацкіх тэкстах А. Пашкевіч лексікі павышанага стылявога рэгістру няма, аднак даволі часта сустракаюцца словы з паніжаным рэгістрам.

Выяўленыя намі групы слоў маюць розныя функцыі. Так, лексіка з семантыкай ацэначнасці характарызуе герояў і навакольны іх свет, стварае тон апавядання. Словы з пераносным значэннем дадаюць сэнсавай глыбіні творам, сімвалічна раскрываюць сутнасць персанажаў. Лексіка з суфіксамі часцей за ўсё выступае ў ролі індыкатара адносін паміж героямі твора. Аднак і з дапамогай іх можа быць ахарактарызаваны персанаж. Словы з суфіксамі таксама здольныя выклікаць у чытача эмацыянальны водгук, часцей за ўсё — жаль і цёплыя пачуцці да персанажаў. Стылістычна характарызуе персанажаў як выхадцаў з канкрэтнага сацыяльнага слоя, перадаюць нацыянальны каларыт у творчасці.