З вялікім гонарам мы, беларусы, усведамляем, што нашы землякі пісьменнікі маюць вялікую славу на сусветнай арэне. Адным з агульнавядомых пісьменнікаў з’яўляецца Іван Пятровіч Шамякін. Ён сапраўды знакавы для беларускай літаратуры пісьменнік, і само яго імя шмат значыць для нас. Шамякін прайшоў вайну, некаторы час працаваў настаўнікам, займаў высокія пасады ў Саюзе пісьменнікаў Беларусі. Ён заўсёды праўдзіва мaляваў лёc cвaйгo пaкaлeння ў дaвaeнныя гaды, y жaxлiвы вaeнны пepыяд (нa фpoнцe i ў пapтызaнax) i ў цяжкiя i гнятлiвыя чacы пacлявaeннaгa aднaўлeння. Кнігі Шамякіна з інтрыгуючымі сюжэтамі і вострымі жыццёвымі тэмамі перакладаліся на многія мовы свету, станавіліся сцэнарыямі кінафільмаў. Шамякін - гэта не толькі народны пісьменнік Беларусі, але і класік нацыянальнай літаратуры ХХ стагоддзя. Ён зрабіў вялікі ўклад у развіццё беларускай літаратуры, паднімаў у сваіх творах вельмі важныя тэмы: гераізм, воінскі доўг, барацьба беларускіх партызан. Taлeнт Шaмякiнa дocыць яcкpaвa пpaявiўcя пры напісанні рамана “Сэрца на далоні”, дзе аўтар раскрывае праблемы сучаснага жыцця. Твор з’яўляeццa cвoeacaблiвым вoдгyкaм нa paмaн «Нeльгa зaбыць», якi нaлeжыць пяpy тaлeнaвiтaгa пicьмeннiкa Улaдзiмipa Кapaткeвiчa. Як у канцы 60-ых гадоў мінулага стагоддзя, так і па сённяшні дзень раман “Сэрца на далоні” застаецца актуальным i складае “Залаты фонд” беларускай літаратуры. У наш час вельмі важнай задачай з’яўляецца адраджэнне, узнаўленне інтарэсу да асобы аўтара.
ГЛАВА І ТЭАРЭТЫЧНЫЯ АСПЕКТЫ ВЫВУЧЭННЯ ДЗЕЯСЛОВАЎ МАЎЛЕННЯ
1.1 Кагнітыўная лінгвістыка як спосаб даследавання нацыянальна-моўнай карціны свету
Кагнітыўная лінгвістыка – лінгвістычны кірунак, які актыўна развіваецца. Ён параўнальны новы, малады. Узнікненне кагнітыўнай навукі і бурнае развіццё на сучасным этапе з'яўляюцца характэрнай рысай мовазнаўства на мяжы стагоддзяў [5, с. 7]. Кагнітыўная лінгвістыка складваецца ў два апошнія дзесяцігоддзі ХХ стагоддзя, але яе прадмет быў намечаны яшчэ ў першых тэарэтычных працах па мовазнаўстве ў ХIX ст.
А.А. Пацебня прызнае пытанне аб паходжанні мовы пытаннем пра з'явы душэўнага жыцця, якія папярэднічаюць мове, г. зн. пытаннем чыста псіхалагічным. Вучоны добра разумеў ролю мовы ў працэсах пазнання новага, у працэсах станаўлення і развіцця чалавечых ведаў аб свеце на аснове псіхалагічных працэсаў [5, с. 9].
Прадмет кагнітыўнай лінгвістыкі добра адлюстроўваецца ў выказванні І.А. Бодуэна дэ Куртанэ: "З моўнага мыслення можна выявіць цэлае своеасаблівае моўнае веданне ўсіх абласцей быцця і небыцця, усіх праяў свету, як матэрыяльнага, так і індывідуальна-псіхалагічнага і сацыяльнага (грамадскага )" [6, с. 312].
Сучасная кагнітыўная лінгвістыка належыць да навук, якія даследуюць сваімі спецыфічнымі метадамі адзін агульны прадмет – кагніцыю [5, с. 9]. Кагніцыя – працэс пазнання, адлюстравання навакольнай рэчаіснасці і пераўтварэння гэтай інфармацыі ў свядомасці.
ГЛАВА ІІ ФУНКЦЫЯНАВАННЕ ДЗЕЯСЛОВАЎ МАЎЛЕННЯ Ў РАМАНЕ ІВАНА ШАМЯКІНА “СЭРЦА НА ДАЛОНІ”. ШАСЦІАСПЕКТНЫ ПАДЫХОД ЛЕКСІКА-СЕМАНТЫЧНАЙ ГРУПЫ ДЗЕЯСЛОВАЎ МАЎЛЕННЯ
У працэсе даследаванння намі было выяўлена 64 дзеяслова маўлення, якія маюць 2489 кантэкстныя рэалізацыі. (Дадатак 2)
Гэта наступныя дзеясловы: сказаць (561 раз), адказаць (211), пытаць/ спытаць/ запытаць (206), думаць/падумаць (194), расказваць (179), чытаць (153), гаварыць/загаварыць (137), папрасіць (65), тлумачыць/растлумачыць (52), вучыць (50), закрычаць (39), запрасіць (37), паведаміць (37), засмяяцца (34), шаптаць (32), усміхнуцца (30), жартаваць/пажартаваць (25), згадзіцца (25), падтрымаць (24), прымусіць (24), узрадавацца (24), пачаць (23), адгукнуцца (20), успомніць (19), скардзіцца (17), выказацца (15), звяртацца (14), здзівіцца (14), перапыніць (14), папярэдзіць (13), вылаяцца (12), паклікаць (12), запярэчыць (11), пацвердзіць (11), узлавацца (10), выгукнуць (8), заўважыць (8), хмыкнуць (8), абурыцца (7), адступіць (6), нахмурыцца (6), ухваліць (6), бурчаць (5), вырашыць (5), параіць (5), назваць (5), напомніць (4), падказаць (4), працадзіць (3), зазначыць (3), паказваць (3), страшыць (3), ускінуць (2), устрывожыцца (2), фыркаць (2), адазвацца (1), гукаць (1), заенчыць (1), закамандаваць (1), мармытаць (1), падаць голас (1), падняццца (1), утаропіцца (1).
У навуцы склалася традыцыя шматаспектнага разгляду маўленчага працэсу і вылучэнне ў ім наступных аспектаў:
- акустычнага (гукавога),
- намінацыйнага
- маніфестацыйнага
- інфармацыйнага,
- камунікатыўнага,
- імператыўнага.
Актуалізацыя акустычнага аспекту маўленчага працэсу.
Прынцып акустычнага аспекта заключаецца ў вымаўленні членараздзельных гукаў мовы. У дадзеную групу адносяцца дзеясловы, якія характарызуюць знешні бок маўлення з дапамогай такіх характарыстык як тэмп маўлення, тэмбр голаса, сіла голаса.
Сістэма аспектаў маўленчага дзеяння выключаецца з ліку рэлевантных прыкмет гэтага аспекту. Абсалютна не важныя такія элементы як адрасат, тэма прадмовы, хоць і не выключны зусім, могуць прысутнічаць ва ўмовах ажыццяўлення маўленчай падзеі. Але экспліцытнай гранню маўлення пры гэтым будзе толькі сам факт наяўнасці ўспрымаймага боку — акустычная здольнасць да ідэнтыфікацыі гукавых сігналаў і фарбаў эмоцыі, экспрэсіі і фізічнага быцця чалавека таго, хто гаворыць.
ЗАКЛЮЧЭННЕ
У канцы даследавання можна зрабіць выснову, што ў аснове кагнітыўнай лінгвістыкі ляжыць сувязь мовы з усімі разумовымі і пазнавальнымі працэсамі чалавека: з запамінаннем, з атрыманнем дадзеных з памяці, з перадачай інфармацыі.
Канцэптуальная карціна свету людзей цесна звязана з моўнай карцінай свету і таксама складаецца з двух участкаў: ядра ўніверсальных паняццяў, і перыферыі слоў, у якіх прысутнічае нацыянальны кампанент, які праяўляецца на ўсіх узроўнях мовы: на фанетычным, лексіка-граматычным і семантычным.
Лексіка-семантычныя групы дзеясловаў дапамагаюць не толькі выявіць дынаміку маўленчага працэсу, але і разгледзець семантыку дзеясловаў маўлення. Стылістычна афарбаваныя дзеясловы, а таксама ўласна дыялектныя моўныя сродкі з'яўляюцца нацыянальна адметнымі і непасрэдна ўтрымліваюць нацыянальны кампанент, выяўленне якога патрабуе сістэмнага асвятлення характару моўных сродкаў.
Важнае месца сярод лексіка-семантычных груп дзеясловаў займаюць дзеясловы маўлення, якія выкарыстоўваюцца з мэтай уздзеяння на суразмоўцу, прыводзячы яго ў пэўны эмацыйны стан, выказваючы розныя думкі, пачуцці. Дзеясловы маўленчага дзеяння таксама прадугледжваюць абмен інфармацыяй з кім-небудзь, распаўсюджванне ведаў, а таксама неаднаразовы абмен ролямi памiж суразмоўцамi.
Праз моўныя сродкі ажыццяўляецца сувязь «чалавека гаворачага» са светам, які знаходзіцца ў пастаяннай дынаміцы.
