Уводзіны
Якуб Колас (Канстанцін Міхайлавіч Міцкевіч) – беларускі паэт, празаік, драматург, крытык, перакладчык, мовазнаўца і грамадскі дзеяч. Ён стаяў ля вытокаў сучаснай беларускай літаратуры. Якуб Колас працаваў у шэрагу жанраў мастацкай літаратуры. Яго творчасць надзвычай багатая і разнапланавая і ўключае ў сябе вершы, паэмы, зборнікі апавяданняў, п’есы, аповесці. Асобна варта адзначыць трылогію “На ростанях”, якая стала адным з першым у гісторыі беларускай літаратуры эпічных раманаў і аказала значны ўплыў на далейшае развіццё гэтага жанру.
Вытокам творчасці Якуба Коласа стала жыццё беларускага народа ў розных яго праявах. У ранніх вершаваных творах паэта (“Мужычая ніва”, “На полі вясной”, “Жніво”, “Песні вясны” і інш.) прасочваюцца тыповыя для літаратуры таго часу сацыяльныя і нацыянальныя матывы. Усхваленне сялянскай працы, замілаванне прыродай роднага краю, пратэст супраць грамадскай несправядлівасці – асноўныя тэмы творчасці Якуба Коласа ў перыяд станаўлення яго паэтычнага таленту. Эстэтыка яго ранніх вершаў грунтуецца на паэтызацыі сялянскага побыту і жыцця. Асобнае месца ў ёй займае адлюстраванне беларускага пейзажу, пабачанага вачыма чалавека-працаўніка. У гэты перыяд у мастацкім светапоглядзе паэта вызначаюцца тыя архетыпічныя вобразы, якія так ці інакш будуць прысутнічаць ва ўсёй яго далейшай творчасці. Гэта вобразы роднай зямлі, неба, сялянскай долі, дарогі і г.д. Трэба таксама адзначыць уласцівы ранняй паэзіі Якуба Коласа рэвалюцыйны пафас (“Ворагам”, “Наша возьме”, “Будзьце цвёрды” і інш.)
Значнае месца ў лірыцы Якуба Коласа займае і асэнсаванне ролі творцы, яго прызначэння. Адметна, што лірычны герой не прызнае “паэзіі дзеля паэзіі”, так званай “чыстай эстэтыкі”. Творчасць для яго – не толькі сродак самарэалізацыі, але і свайго кшталту “зброя”. Задача паэта – служыць народу, быць пры неабходнасці не толькі мастаком слова, але і трыбунам (“Не пытайце, не прасееце…”, “Пясняр”, “Родныя песні”, “Песняру…” і г.д.)
1 Метафара як аб’ект лінгвістыкі
1.1 Метафара як разнавіднасць тропу
Традыцыйна метафара разглядаецца як пераважна як аб’ект літаратуразнаўчых даследаванняў. З пункту гледжання тэорыі літаратуры метафара – гэта “ужыванне слова ці выраза ў пераносным значэнні праз супастаўленне пэўнай з’явы ці прадмета з іншай з’явай ці прадметам на аснове агульных для іх адзнак і ўласцівасцей” [9, с. 111]. Як разнавіднасць метафары вылучаюцца адухаўленне (“перанясенне ўласцівасцей жывых істот на прадмет, абстрактныя паняцці, з'явы прыроды, рэчы” [9, с. 34]) і ўвасабленні, ці персаніфікацыя (“гэта наданне чалавечых уласцівасцей асобным рэчам, прадметам, з'явам прыроды” [9, с. 167]).
У постсавецкай лінгвістыцы тэрмін “метафара” мае аналагічныя азначэнні: “ужыванне слова ў пераносным значэнні на аснове падабенства ў якіх-небудзь адносінах двух прадметаў або з’яў” [10, с. 214], “слова або зварот маўлення, які ўжываецца ў пераносным значэнні для азначэння прадмета або з’явы на аснове нейкай аналогіі, падабенства” [16, с. 458]. Такім чынам, пад метафарай разумеюць як працэс і вынік ужывання слова ў пераносным значэнні на аснове падабенства, так і само слова, якое ў гэтым значэнні ўжываецца. У першым выпадку ўвага даследчыкаў акцэнтуецца на тым стылістычным эфекце, які дасягаецца ў выніку метафарызацыі. У другім – на моўных сродках, якія спрыяюць стварэнню гэтага эфекту. Метафара таксама разглядаецца і з пункту гледжання кагнітыўнай лінгвістыкі. Так, расійскі даследчык А.М. Баранаў вызначае метафару як “складаны кагнітыўны феномен, які ўзнікае ў выніку ўзаемадзення двух сэнсавых комплексаў – зместу-фокусу-крыніцы і абалонкі-фрэйма-мэты” [2, с. 29].
Даследчыкі таксама выдзяляюць разгорнутыя метафары – словазлучэнні, якія “складаюцца з некалькіх унутрана звязаных метафар”
2 Структурна-семантычныя асаблівасці метафар у паэме Якуба Коласа «Новая зямля»
2.1 Віды метафар паводле граматычнага выражэння і структуры
2.1.1 Дзеяслоўныя метафары
Дзеяслоў – гэта “часціна мовы, якая выражае дзеянне або стан асоб, прадметаў, з’яў з дапамогай граматычных катэгорый асобы, часу, трывання, стану, ладу, пераходнасці / непераходнасці” [17, с. 223]. Пры ўтварэнні метафар Я. Колас часцей за ўсё ўжывае дзеяслоў— катэгорыю дзеяння, што надае яго мове напружанасць, данамічнасць.
Найбольш распаўсюджанымі сярод дзеяслоўных метафар у мове паэмы “Новая зямля” з’яўляюцца метафары-адухаўленні і метафары-ўвасабленні. Так, да першых адносяцца аўтарскія тропы тыпу: Дзярэўцы пышна красавалі, / На свет вясёла пазіралі ( дрэвы); У небе хмарачкі дзянныя / Плылі, як гускі маладыя (хмары); Ўсё (флора) зацвіло, загаманіла, / Бы жыватворчая тут сіла / Ад сну прыроду абудзіла (вясна); І дух пракіслы, дух трухлявы / З усіх куткоў дыхнуў сярдзіта (пах); Часамі полымя прарвецца (агонь), / І цьма сярдзіта схісянецца, / Адскочыць далей напаўкрока (цемра); Праменні, стрэлы залатыя, / Макушы лесу прабіваюць / І блескам-ззяннем высцілаюць (сонечнае святло)/ Нябёсаў багны патайныя; Мінула ночка. Дзень праз вокны / Знішчае цёмныя валокны, / На печ, у запек зазірае / І ночку з хаты выціскае (раніца); А новы дзень, даўно жаданы, / Ўжо сыпле багру на курганы, / І стрэлы-косы залатыя / На ўзгоркі падаюць крутыя (ранішняе святло) і інш. [5].
Адзначым, што значна больш шырока Якуб Колас ужывае метафары-ўвасабленні. На нашу думку, гэта звязана з тым, што персаніфікацыя дазваляе перадаць псіхалагічны стан лірычнага героя праз апісанне з’яў навакольнага асяроддзя. Калі ў адзначаных вышэй прыкладах дзеясловы
Заключэнне
У працэсе даследавання намі было прааналізавана каля 200 выпадкаў ужывання метафар у тэксце паэмы Якуба Коласа “Новая зямля”. Быў складзены корпус метафарычных адзінак на аснове суцэльнай выбаркі фактычнага матэрыялу.
У выніку правядзення даследавання была створана класіфікацыя метафар па відах граматычнага выражэння. Пераважную большасць з іх складаюць дзеяслоўныя, назоўнікавыя і прыметнікавыя метафарычныя адзінкі.
Дзеяслоўныя метафары паводле семантыкі падзяляюцца на шэсць асноўных катэгорый:
- метафары са значэннем руху ў прасторы або яго адсутнасці: сонейка ўсхадзіла, стаяць алешыны, ідзе вясна і інш.
- метафары са значэннем працэсу маўлення: елкі шапталісь, пчолка гаманіла, далі маўчалі і інш.
- метафарычныя дзеясловы, якія абазначаюць успрыманне навакольнага свету пры дапамозе органаў пачуццяў: вярбіна глядзіцца, душа прачуе, хлеў глядзеў і інш.
- метафарычныя дзеясловы са значэннем эмоцый, пачуццяў, перажыванняў: дуб смяецца, агонь сярдуе, мароз насмяецца і інш.
- метафарычныя дзеясловы са значэннем чалавечай дзейнасці: мароз прымайстраваўся, пералівы ткуць адзенне, ноч спавівала і інш.
- дзеясловы з дэструктыўным значэннем: мароз загубіць, цемра знішчае і інш.
На прыкладах з тэксту паэмы “Новая зямля” было даказана, што дзеяслоўныя метафары могуць мець марфалагічную і сінтаксічную варыянтнасць.
Назоўнікавыя (субстантыўныя) метафары ў тэксце паэмы грунтуюцца пераважна на прыпадабненні разнастайных з’яў навакольнага свету да тых
1. Арутюнова, Н.Д. Языковая метафора (синтаксис и лексика) / Н.Д. Арутюнова. – М.: Просвещение, 1979. – 402 с.
2. Баранов, А.Н. Очерк когнитивной теории метафоры / А.Н. Баранов, Ю.Н. Караулов // Русская политическая метафора (материалы к словарю). – М., 1991 – 589 с.
3. Васілеўская, А.С. Прыслоўныя метафары ў мастацкай прозе / А.С. Васілеўская // Репозиторий БГПУ [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http://elib.bspu.by/handle/doc/500. – Дата доступа: 04.03.2016.
4. Иванов, П. Православные переводы Нового Завета на китайский язык / П. Иванов // Китайский благовестник [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http://www.chinese.orthodoxy.ru/russian/kb1/History2.htm. – Дата доступа: 04.03.2016
5. Колас, Я.. Новая зямля / Я. Колас // Беларуская палічка: Беларуская электронная бібліятэка [Электронны рэсурс]. – Рэжым доступу: http://knihi.com/Jakub_Kolas/Novaja_ziamla.html. – Дата доступу: 12.02.2016
6. Лепешаў, І.Я. Лінгвістычны аналіз тэксту / І.Я. Лепешаў. – Мінск: Вышэйшая школа, 2009. – 262 с.
7. Мещерякова, Е.Х. О метафоре / Е.Х. Мещерякова // Научно-образовательный центр CLAIM [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http://it-claim.ru/Library/Books/ITS/wwwbook/ist6/mesharecova/meshare. – Дата доступа: 12.02.2016.
8. Мушынскі, М.І. Якуб Колас: летапіс жыцця і творчасці / М.І. Мушынскі. – Мінск: Мастацкая літаратура, 1982. – 543 с.
9. Рагойша, В. П. Паэтычны слоўнік / В.П. Рагойша. – Мінск: Беларуская навука, 2004. – 576 с.
10. Розенталь, Д.Э. Словарь-справочник лингвистических терминов / Д.Э. Розенталь, М.А. Теленкова. – М.: Просвещение, 1976. – 544 с.
11. Скляревская, Г.Н. Метафора в системе языка / Г.Н. Скляревская. – Санкт-Петербург: Наука, 1993 г. –151 с.
12. Старычонак, В.Д. Другасныя найменні чалавека ў творах Янкі Купалы / В.Д. Старычонак // Репозиторий БГПУ [Электронный ресурс]. – Режым доступу: http://elib.bspu.by/bitstream/doc/.pdf. – Дата доступу: 06.03.2016.
13. Старычонак, В.Д. Квантатыўныя метафары / В.Д. Старычонак // Репозиторий БГПУ [Электронный ресурс]. – Режым доступу: http://elib.bspu.by/bitstream/doc/.pdf. – Дата доступа: 06.03.2016.
14. Старычонак, В.Д. Метафара ў беларускай мове: на матэрыяле субстантываў / В.Д. Старычонак. – Мінск: БДПУ, 2007 – 190 с.
15. Старычонак, В.Д. Метафара ў структуры літаратурнага тэксту / В.Д. Старычонак // Полымя. – 2007. – № 7. – С. 173 – 184.
16. Стилистический энциклопедический словарь русского языка / под ред. М.Н. Кожиной. – М.: Флинта, Наука, 2006. – 696 с.
17. Плотнікаў, Б.А. Беларуская мова. Лінгвістычны камендыум / Б.А. Плотнікаў, Л.А. Антанюк. – Мінск: Інтэрпрэссэрвіс, Кніжны Дом, 2003. – 672 с.
18. Шандроха, Н.Э. Рыторыка: тропы і фігуры маўлення / Н.Э. Шандроха. – Гродна: ГрДУ імя Я. Купалы, 2009 – 102 с.
