Тыпы ўстарэлай лексікі і іх характарыстыка Курсовая работа (проект)

Уводзіны

Увага, якая ўдзяляецца вывучэнню ўстарэлай лексікі, абумоўлена тым, што дадзеная лексіка-семантычная група слоў стала актыўна ўжывацца ў тэкстах беларускай мастацкай літаратуры. У прыватнасці, гаворка ідзе аб творах на гістарычную тэматыку. Гэты кірунак мастацкай літаратуры актыўна развіваецца з 70-80-х гадоў ХХ ст. да нашага часу. Пры гэтым перад аўтарамі паўстае задача рэканструяваць не толькі гістарычныя рэаліі, але і моўныя асаблівасці пэўнай эпохі. Аднак пра “рэканструкцыю” можна ў дадзеным кантэксце можна казаць толькі ўмоўна. “Гэта датычыцца твораў на гістарычную тэму, якія маюць свае выразныя адметнасці і будуюцца па асаблівых законах вобразнай і стылявой сістэм. Працуючы над такім творам, аўтар вырашае праблему архаізацыі мовы, пэўнага адыходу ад сучасных стылёвых законаў. Мадэрнізацыя твора пазбаўляе пісьменніка магчымасці ў поўнай меры перадаць каларыт эпохі. Празмерная архаізацыя мовы ператварае мастацкі твор у дакументальны, пазбаўляючы яго мастацкага вымыслу. Акрамя таго, перанасычанасць твора ўстарэлымі лексічнымі адзінкамі будзе перашкаджаць разуменню мастацкага тэксту, спасціжэнню аўтарскай задумы. Майстэрства пісьменніка заключаецца ў тым, каб захаваць пачуццё суразмернасці – стварыць моўную архаіку і наблізіць да сучаснага чытача архаічную мову мінулых часоў” [1, с. 3].

Такім чынам, пісьменнік ужывае ўстарэлую лексіку для стварэння ілюзіі пагружэння чытача ў гістарычнае мінулае. У астатнім аўтар выкарыстоўвае сучасныя лексічныя сродкі і граматыку беларускай мовы. Гэта значыць, што гістарызмы і архаізмы выконваюць, перш за ўсё, стылістычную функцыю. Аднак гістарызмы дадаткова перадаюць тыя рэаліі, якія не існуюць у сучасным грамадстве. У гэтым выпадку да стылістычнай функцыі дадаецца і ўласна намінатыўная. У адрозненне ад гістарызмаў, архаізмы могуць быць заменены на сучасныя лексемы без страты значэнняў. Таму іх функцыя пераважна стылістычная.

1 Устарэлая лексіка: праблема вызначэння тэрмінаў і класіфікацыі

Устарэлая лексіка і асаблівасці яе функцыянавання ў беларускай літаратурнай мове актыўна вывучаецца айчыннымі лінгвістамі на працягу двух апошніх дзесяцігоддзяў. Так, неабходна адзначыць навуковыя працы і асобныя публікацыі Г.Ф. Андарала, Н.А. Барысенка, А.Я. Баханькова, Г.В. Лябёдка [11], А.В. Макарэвіча і інш. Асобна варта адзначыць “Слоўнік гістарызмаў і архаізмаў: па творах беларускай мастацкай літаратурыі і публіцыстыкі” С.М. Струкавай [20], які ўяўляе сабой падрабязны рэестр устарэлых лексічных адзінак, якія ўжываюцца ў сучаснай беларускай літаратурнай мове.

Аднак пры гэтым у навуковай літаратуры і шматлікіх публікацыях адсутнічае адназначны падыход да азначэння ўстарэлай лексікі. У шэрагу выпадкаў да архаізмаў адносяць “любыя ўстарэлыя элементы мовы”. Гэта прыводзіць да шматзначнасці тэрміна, што негатыўна ўплывае на працэс вывучэння самой з’явы, паколькі прынцыпы навуковага пазнання патрабуюць наяўнасці агульнапрынятых і несупярэчлівых дэфініцый.

Акрама таго, устарэласць слова часта мае суб’ектыўны характар. Так, некаторыя даследчыкі выдзяляюць дзве групы ўстарэлай лексікі: 1) словы з большай ступенню архаізацыі; 2) словы з меншай ступенню архаізацыі [13, с. 12-13]. На першы погляд, дадзеная класіфікацыя з’яўляецца даволі лагічнай і паслядоўнай. Так, да першай групы адносяць словы “невядомыя або незразумелыя большасці носьбітаў мовы” [2, с. 11]. Напрыклад: стрый, выя, чынш і пад. Да другой групы даследчыкі адносяць лексемы, якія не ўжываюцца ў паўсядзённым маўленні, але вядомыя большасці носьбітаў мовы: фунт, сажань, павет.

Аднак трэба адзначыць, што сама дэфініцыя “невядомыя або вядомыя большасці носьбітаў мовы” адрозніваецца крайняй суб’ектыўнасцю. Так, у залежнасці ад культурнага ўзроўню адна і тая ж лексема можа быць вядомай адным носьбітам мовы і незразумелай для іншых. У падобным азначэнні няма колькаснага, статыстычнага крытэрыю, які дазваляў бы аб’ектыўна класіфікаваць устарэлыя словы па гэтай прымеце.

2 Тыпы ўстарэлай лексікі і іх характарыстыка

2.1 Лексіка-семантычная асаблівасці архаізмаў

2.1.1 Уласна лексічныя архаізмы ў сучаснай беларускай мове

Уласна лексічныя архаізмы ўжываюцца пераважна ў мове мастацкай літаратуры. Як было адзначана вышэй, дадзеныя адзінкі з’яўляюцца ўстарэлымі абазначэннямі тых рэалій, якія існуюць і па цяперашні час. Ад сваіх сучасных сінонімаў яны адрозніваюцца не толькі стылістычным адценнем, але і асаблівасцямі словаўтварэння. Яны маюць у аснове іншы корань, які не супадае па гучанні. Пры гэтым уласна лексічныя архаізмы ахопліваюць даволі шырокі пласт лексікі розных тэматычных груп:

1) Назвы асоб па прафесіі, асаблівасцях паводзін, характару: лекар – ‘урач, доктар’, фіскал – ‘абвінаваўца, пракурор’, шалбер – ‘махляр’, стрыхаль – ‘вапеннік’, подзівамі апентаны – ‘псіхічна хворы, шызафрэнік’, збег – ‘уцякач’, залатар – ‘ювелір’, віж – ‘шпіён, даносчык’, думаннік – ‘філосаф, мысляр’, таль – ‘заложнік’, вож – ‘правадыр’, бажаволак – ‘псіхічна хворы, вар’ят’, галаўнік – ‘забойца’, чарнец – ‘манах’, таць – ‘злодзей’, тлумач – ‘перакладчык’ [20].

2) Назвы аб’ектаў флоры і фаўны: лемпарт – ‘рысь’, фока – ‘цюлень’, хорт – ‘паляўнічы сабака’, какошка – ‘зязюля’, карычка – ‘ірга’ [20];

3) Навуковыя, эканамічныя і юрыдычныя тэрміны: сторч – ‘перпендыкуляр’, страта – ‘смяротнае пакаранне’, чынш – ‘зямельны падатак’, пазова – ‘павестка’, купа – ‘пазыка’, вырак – ‘рашэнне, прысуд’ [20];

4) Назвы ўстаноў, аб’ектаў вытворчасці, пабудоў і пад.: карчма – ‘пітны дом’, гатэль – ‘гасцініца’, цукроўня – ‘кандытарская’, страўня – ‘сталовая’, вінакурня – ‘завод па вытворчасці спіртных напіткаў’, вязніца – ‘турма’, бакшта – ‘вежа’, бажніца – ‘царква’, гута – ‘шклозавод’ [20];

5) Назвы рэчываў: інкаўст – ‘чарніла’, сіні камень – ‘купарвас’, трунак – ‘напітак’ [20];

6) Назвы хвароб: антонаў агонь – ‘гангрэна’, чорная немач – ‘чума’, падучая – 'эпілепсія’ [20];

7) Назвы прадметаў побыту, рэчаў: пенязі – ‘грошы’, сыкгнет – ‘пярсцёнак з пячаткай’, габлі – ‘вілы’, мапа – ‘геаграфічная карта’, одр – ‘ложак’, асадка – ‘шарыкавая ручка’, лемантар – ‘буквар’, чытанка – ‘хрэстаматыя’[20];

3 Стылістычныя асаблівасці ўстарэлай лексікі

Разгляд месца і ролі ўстарэлай лексікі ў структуры сучаснай беларускай мовы быў бы няпоўным без характарыстыкі яе асноўных стылістычных асаблівасцей і функцый. Як было адзначана вышэй, архаізмы і гістарызмы ў сучасным літаратурным маўленні не толькі выконваюць намінатыўную функцыю, але і ствараюць пэўны каларыт, часта набываючы дадатковыя эмацыянальна экспрэсіўныя адценні [18, с. 115].

Трэба адзначыць, што ў сучаснай лінгвістыцы паняцце стылю дагэтуль не мае агульнапрынятага азначэння. Так, у найбольш агульным сэнсе стыль – гэта “разнавіднасць мовы, моўная падсістэма, што характарызуецца своеасаблівым слоўнікам, адборам і арганізацыяй моўных сродкаў, выкарыстоўваецца ў той або іншай сферы грамадскай дзейнасці” [28, с. 11]. Таксама назіраецца тэндэнцыя да размежавання стылю мовы і стылю маўлення. Стыль мовы – “функцыянальная разнавіднасць літаратурнай мовы, якая адрозніваецца адборам моўных сродкаў і ўжываннем у адпаведнасці са зместам, задачамі і сітуацыяй маўлення” [22, с. 178]. Стыль маўлення – “выкарыстанне моўнага стылю ў канкрэтнай сітуацыі маўлення” [22, с. 179].

У задачы дадзенага даследавання не ўваходзіць глыбокі аналіз тэрміналагіі стылістыкі. Большую цікавасць у кантэксце гэтай працы выклікаюць канкрэтныя стылістычныя эфекты, якія дасягаюцца ў выніку выкарыстання ўстарэлай лексікі аўтарамі мастацкіх твораў. Так, многія лінгвісты лічаць, што гістарызмы “ў мастацкіх тэкстах выконваюць стылістычную функцыю – ствараюць гістарычны каларыт” [18, с. 115]. Пад каларытам у сучаснай мове разумеюць “сукупнасць характэрных рыс, своеасаблівасць чаго-небудзь” [24, с. 264]. Абазначэнне аб’ектаў і з’яў, якія страцілі сваю актуальнасць, служаць мэтам рэканструкцыі карціны свету, уласцівай мінулым гістарычным эпохам. Аднак слова “рэканструкцыя” ў дачыненні да аўтарскай задумы мы можам ужываць толькі з пэўнай доляй умоўнасці, бо карціна гістарычнай рэчаіснасці падаецца ў тэкстах праз прызму аўтарскага ўспрымання. Адпаведна ўжыванне тых ці іншых моўных сродкаў залежыць ад тэматыкі тэксту, асаблівасцей аўтарскага светапогляду, яго ведаў прадмета, пра які ідзе гаворка.

Разгледзім у якасці прыкладу стварэння каларыту пры дапамозе ўстарэлай лексікі фрагмент рамана Леаніда Дайнекі “Меч княза Вячкі”:

Заключэнне

Архаізмы і гістарызмы шырока ўжываюцца ў сучаснай беларускай літаратурнай мове, што звязана з пэўнымі тэндэнцыямі ў развіцці мастацкай літаратуры. У прыватнасці, на працягу некалькіх апошніх дзесяцігоддзяў значную папулярнасць набылі жанры гістарычнага рамана і аповесці. Гэта заканамерна прывяло да пранікнення ў тэксты, напісаныя сучаснай беларускай мовай, устарэлай лексікі, якая часта патрабуе асобнага тлумачэння. Гэты лінгвістычны феномен актыўна вывучаецца на прыкладах твораў як класікаў беларускай літаратуры (У. Караткевіч), так і сучасных аўтараў (В. Іпатава, Л. Дайнека, К. Тарасаў, Л. Рублеўская, У. Арлоў і інш.) У межах дадзенага даследавання мы абапіраліся на шырокі лексічны матэрыял, які быў назапашаны айчыннымі лінгвістамі ў працэсе даследавання мовы асобных аўтараў і твораў. Такім чынам мы імкнуліся ад атрымання аб’ектыўных ведаў аб месцы ўстарэлай лексікі ў структуры сучаснай беларускай мовы.

У выніку даследавання мы разгледзелі шэраг устарэлых слоў, якія адлюстроўваюць разнастайныя гістарычныя рэаліі. У працэсе вывучэння гэтых лексічных адзінак мы вызначылі, што яны падзяляюцца на дзве асноўныя катэгорыі – архаізмы і гістарызмы. Прычым размежаванне гэтых адзінак мае выразныя і дакладныя крытэрыі – суаднесенасць з пазамоўнымі рэаліямі і наяўнасць-адсутнасць унутрымоўных сінонімаў.

Акрамя таго, архаізмы можна падзяліць на лексічныя і семантычныя. Лексічныя ў сваю чаргу падзяляюцца на наступныя падтыпы:

- уласна лексічныя;

- лексіка-словаўтваральныя;

- лексіка-фанетычныя.

Уласна лексічныя архаізмы ахопліваюць цэлы шэраг семантычных груп: 1) абазначэнні асоб па сацыяльных або паводзінскіх прыметах; 2) назвы аб’ектаў флоры і фаўны; 3) спецыяльныя навуковыя, эканамічныя тэрміны; 4) назвы ўстаноў, пабудоў, грамадскіх месцаў; 5) назвы рэчываў; 6) назвы прадметаў побыту; 7) назвы абстрактных з’яў і працэсаў; 8) назвы хвароб; 9) назвы частак цела чалавека; 10) абазначэнні асоб па прымеце сваяцтва; 11) каляндарная тэрміналогія.