Навелістыка У. Сцяпана і Д. Кельмана: актуальнасць праблемна-тэматычнага аспекту ў кантэксце XXI стагоддзя

«Навела  – малы празаічны жанр, супаставімы па аб'ёме з апавяданнем. У адрозненне ад апавядання абавязкова мае кампазіцыйную строгасць, валодае вострым цэнтраімклівым сюжэтам, нярэдка парадаксальным, пазбаўленым апісальнасці. Паэтызуючы выпадак, навела гранічна агаляе ядро сюжэта – цэнтральную перыпетыю, зводзіць жыццёвы матэрыял у фокус адной падзеі» [23, с. 130]. Літаратуразнавец М. Кенька у артыкуле «Асаблівасці прозы малой жанравай формы» вызначае навелу як апавяданне з больш завостраным канфліктам, у якім падзеі развіваюцца больш напружана, дынамічна. Па яго меркаванню, у навеле адбываюцца раптоўныя павароты ў развіцці падзей, змяншаецца роля дыялогаў і апісанняў, павялічваецца ўвага да мастацкіх дэталей. Для навелы характэрна нечаканая канцоўка. Апавяданне больш грунтоўнае, навела – лаканічная. Таму і дзеянне ў ёй больш напружанае. У навелах гаворка часцей за ўсё ідзе пра падзеі незвычайныя, а часам яна грунтуецца на камізме сітуацыі [24, с. 85].  

Навела па жанравых прыметах нагадвае апавяданне. У адрозненне ад яго вызначаецца дынамічным сюжэтам, заснаваным на асаблівай напружанасці і нават драматызме дзеяння. Аўтар канцэнтруе ўвагу не столькі на знешнім развіцці дзеяння, колькі на ўнутраным стане герояў: іх перажываннях, характарах, настроі. Характэрнай адметнасцю навелы з’яўляецца нечаканая развязка.

Твор павінен вылучацца невялікім аб'ёмам, а фабула такой, каб яе можна было запісаць адным сказам. Звычайна сюжэт мае незвычайную форму, нечаканую развязку. Аўтарскія рэмаркі адсутнічаюць, псіхалагічных падрабязнасцяў таксама не павінна быць. Вобразы галоўных герояў падахвочваюць чытача хутка дайсці да канца навелы. Важны не сам сюжэт, а імпульс твора  – адпраўны момант, які можа прывесці куды заўгодна. Гэтая кропка задае ўвесь сэнс жанру, але развіваецца гісторыя нечакана.

Уладзімір Сцяпан - празаік, паэт, кінасцэнарыст, мастак. Перад тым, як разглядаць яго творчасць варта звярнуцца да біяграфічных звестак. Бо жыццёвы шлях навэліста, умовы яго жыцця, выхаванне непасрэдна і моцна ўплывалі на з’яўленне лаканічных, але яскравых твораў.

У. Сцяпан нарадзіўся ў пасёлку Касцюкоўка Гомельскай вобласці. У 1977 годзе скончыў Мінскую мастацкую вучэльню, а ў 1983 Беларускі тэатральна-мастацкі універсітэт па спецыяльнасці “жывапісец”. Працаваў мастаком-афарміцелем, з 1987 па 2003 год – у творчым аб'яднанні "Тэлефільм" Беларускага тэлебачання.

Уладзімір Сцяпан піша прозу, абразкі, грэгерыі і хайку. Новыя творы друкуе на сайце litara.net, у часопісах “Дзеяслоў”, “Маладосць” і “Полымя,” а таксама ў сваим блогу ul-sciapan.livejournal.com (2014 год). У 2012 выйшла кніга прозы «Адна капейка». У 2008 годзе ў часопісе “Маладосць” друкаваўся прыгодніцкі раман У. Сцяпана ў суаўтарстве з Максімам Клімковічам “Цень анёла”, 2018 год – “Папяровая шапка”, 2019 год – “Хвалі”. У 2019 г.Сцяпан  — лаўрэат прэміі «Залаты апостраф ", а ў 2020 г.  - лаўрэат Нацыянальнай літаратурнай прэміі Беларусі за найлепшы твор прозы, “Хвалі”. [1] 

Пасля прачытання кніг У. Сцяпана чытыча агортвае лёгкі, як восеньскі туман на паплавах, сум. Сум па мінулых днях, па ўчорашніх пачуццях, па сябрах і прыгодах дзяцінства, па няспраўджаных марах. Яго проза вельмі візуальная, амаль кінематаграфічная. Чытаешь і разумееш, што так кранальна і з жыццёвай праўдай можа пісаць толькі майстар.

У курсавой рабоце была вылучына спецыфіка навелы у сучаснай беларускай і нямецкай літаратурах. Асноўваючыся на тэарэтычных распрацоўках такіх навукоўцаў, як В.П. Рагойша, Г.Н. Паспелаў,  А. В. Шарапа, Н.А. Гуляеў,  І.Ф. Волкаў былі вызначаны жанраўтваральныя рысы і асаблівасці навелы:

- невялікі аб'ем, лаканічнасць і строгая кампазіцыя: экспазіцыя (увядзенне ў сітуацыю), завязка (выпрабаванне персанажа абставінамі), кульмінацыя (выбар шляхоў вырашэння супярэчнасцей), развязка (выснова);

- у аснове сюжэта адзін незвычайны выпадак, сітуацыя, факт, падзея;

- напружанае, дынамічнае развіццё падзей, завостранасць канфлікту, пабудова сюжэту на антытэзах і метамарфозах;

- нечаканая, непрадказальная развязка;

- мэта аўтара - не паказаць ход, прычыны падзей, а сутыкнуць чытача з падзеямі, сiтуацыяй.

Мы вызначылі адметнасці творчай індывідуальнасці У. Сцяпана і Д. Кельмана ў кантэксце нацыянальных літаратур.

Выявілі асаблівасці праблемна-тэматычнага дыяпазону навелістыкі У. Сцяпана і Д. Кельмана ў кантэксце актуальных рэалій ХХІ стагоддзя. 

Тэма сям’і займае значнае месца ў творчасці Сцяпана. Сямейныя мініяцюры Сцяпана падобныя да замалёвак, эскізаў, накідаў, якія паступова з іх вырастае цэльнае і аб’ёмнае палатно, якое апісвае родных пісьменніка. Некалькі цыклаў мініяцюр прысвечаны дзяцінству пісьменніка, яго армейскім будням, вучобе ў мастацкіх вучэльнях і іншым падзеям, асобам і здарэнням з жыцця аўтара. Найбольш кранальнымі і настальгічнымі ў Сцяпана атрымліваюцца апавяданні, у якіх ён згадвае сваё дзяцінства. Уладзімір Сцяпан з трапяткой настальгіяй часта прысвячае аповеды таму перыяду свайго жыцця, калі ў сваім палескім мястэчку пачаў хадзіць у гурток выяўленчага мастацтв. Гэта і пра зайздрасць, якая існавала нават сярод дзяцей, што наведвалі гурток, гэта і пра настаўніка, які быў у іх мястэчку надзвычай аўтарытэтным чалавекам, гэта і пра карціны, якія маюць такія ж самыя лёсы, як і людзі. І яшчэ адна тэма, якую Уладзімір Сцяпан не стамляецца апісваць у сваіх творах – успаміны пра блізкіх людзей.