Узбагачэнне слоўнікавага запасу навучэнцаў 1 ступені агульнай сярэдняй адукацыі на ўроках літаратурнага чытання

Актуальнасць. Пачатковая адукацыя з'яўляецца першаснай ступенню навучання дзіцяці. Яно дае яму сістэму ведаў для далейшага выкарыстання іх у працэсе жыццядзейнасці. Успрыманне, назапашванне і разуменне інфармацыі залежыць наўпрост не столькі ад роду заняткаў, колькі ад спосабу, якасці і формы падачы іх ад настаўніка да навучэнцаў. Якасць і колькасць успрыманай інфармацыі напрамую залежыць ад вербальных сродкаў перадачы інфармацыі. Адным са сродкаў зносін з'яўляецца гаворка. Для вольнага авалодання вуснай і пісьмовай прамовай патрабуецца наяўнасць важнага ўмовы – багацце матэрыялу гэтай прамовы. Матэрыял для вуснай і пісьмовай мовы заключаецца ў багацці слоў, зваротаў мовы, уменні выкладаць іх у адно стройнае цэлае.

Для выканання ўмовы добрай вуснай і пісьмовай мовы неабходна знаёміць дзяцей са слоўным багаццем роднай мовы і выпрацоўваць у іх уменне складаць гэтыя словы ў прапановы для таго, каб яны маглі тлумачальна, правільна і свабодна перадаваць свае і чужыя думкі.

Дасягненне вынікаў магчыма пры ўмове мэтанакіраванай працы над узбагачэннем слоўнікавага запасу вучняў.

Аб’ект даследавання: слоўнікавы запас.

Прадмет даследавання: узбагачэнне слоўнікавага запасу навучэнцаў 1-й ступені агульнай сярэдняй адукацыі на ўроках літаратурнага чытання.

Мэта даследавання: ахарактарызаваць узбагачэнне слоўнікавага запасу навучэнцаў 1-й ступені агульнай сярэдняй адукацыі на ўроках літаратурнага чытання.

Для вырашэння дадзенай мэты былі пастаўлены наступныя задачы:

1. Выявіць тэарэтычныя аспекты ўзбагачэння слоўнікавага запасу навучэнцаў.

2. Арганізацавць працу па ўзбагачэнні слоўнікавага запасу навучэнцаў пачатковых класаў на ўроках літаратурнага чытання.

База даследавання: 4 “В” клас сярэдняй школы №53 г. Мінска.

Эфектыўнасць слоўнікавай працы залежыць ад таго, ці праводзіцца яна планамерна і сістэматычна на працягу ўсіх гадоў навучання або носіць выпадковы характар, і наколькі мэтазгодна яна пабудавана. Накіроўваючы ўвагу дзяцей на свядомае і трывалае засваенне цяжкіх, але жыццёва неабходных ім слоў, уключаных у тэксты вучэбнай і мастацкай кнігі, можна лёгка звязаць розныя віды слоўнікавай працы з утрыманнем заняткаў. Праца са словам павінна з'яўляцца абавязковым кампанентам у структуры ўрока па любым прадмеце.

Асноўнымі задачамі выкладчыка ў гэтым выпадку з'яўляюцца наступныя палажэнні:

1) максімальна пашырыць актыўны слоўнік вучняў, з улікам іх узроставых магчымасцяў;

2) навучыць выкарыстоўваць слова ў іх найбольш дакладным значэнні, выбіраць найбольш прыдатныя для дадзенай сітуацыі і ў адпаведнасці з патрабаваннем жанраў і стыляў;

3) дапамагчы навучэнцам ліквідаваць з прамовы словы нелітаратурныя, дыялектна-прастамоўнай, архаічныя, якія выйшлі з ужывання.

З узбагачэннем слоўнікавай працы на ўроках звязана і серыя метадычных праблем:

1) адбор слоўнікавага матэрыялу для першачарговага яго вывучэння;

2) паслядоўнасць ўключэння ў школьны ўжытак розных груп слоў;

3) прыёмы раскрыцця значэнняў слоў;

4) сістэма метадычных прыёмаў і практыкаванняў, накіраваных на авалоданне навучэнцамі слоўнікавых багаццямі нашай мовы [5, с. 56].

Пры арганізацыі працы над слоўнікам сучасная методыка рэкамендуе зыходзіць з наступных прынцыповых палажэнняў:

1) праца над слоўнікам мае вялікае выхаваўча-адукацыйную значэнне для фарміравання асобы вучня, яго светапогляду, для ўзбраення вучня навыкамі, неабходнымі для будучай практычнай дзейнасці.;

2) зместам слоўнікавай працы з'яўляецца тлумачэнне новых, незразумелых для навучэнцаў слоў, аналіз і ўдакладненне значэнняў ўжо вядомых ім слоў, азнаямленне школьнікаў з выключным багаццем слоўніка і паказ яго стылістычных магчымасцяў;

3) аналіз значэнняў слоў павінен вырабляцца пераважна з пункту гледжання словаўжывання ў сучаснай беларускай мове, хоць у шэрагу выпадкаў слова можа быць разгледжана і ў гістарычным аспекце.

У працы па літаратурнаму чытанню мовы слоўнікавы запас вывучаецца як сродак раскрыцця ідэйна-вобразнага зместа твора. Таму велізарнае значэнне ў школе слоўнікавай працы на ўроках літаратурнага чытання: чым глыбей асвойваецца навучэнцамі слоўнікавы запас літаратурнага твора тым выразней і паўней выступае перад імі ідэйна-мастацкія багацці твора.

З вышэйсказанага вынікае, што першая задача слоўнікавай працы на ўроках літаратурнага чытання – дапамагчы навучэнцам раскрыць ідэйна-мастацкае багацце твора.

Другая задача – шляхам аналізу слова ў тэксце літаратурнага твора павысіць культуру мовы навучэнцаў, пашырыць і ўдакладніць іх слоўнік.

Дзеці вучацца ацэньваць літаратурныя творы як дзейсны сродак у развіцці грамадства.

Вывучаючы літаратуру, навучэнцы ў славесна-мастацкіх вобразах спазнаюць прыгажосць творчай працы, высокія маральныя якасці чалавека. Вучні атрымліваюць жывыя ілюстрацыі для раскрыцця такіх маральных паняццяў, як гонар, незалежнасць, сумленнасць, пачуццё абавязку, таварыская салідарнасць, патрыятызм, самаахвяраванне, велікадушнасць, гуманнасць і т. д.

Гэтыя маральныя паняцці засвойваюцца або ў непасрэдных перажываннях, уражаннях пры знаёмстве з літаратурнымі персанажамі.

На занятках па літаратурнаму чытанню навучэнцы непасрэдна пераконваюцца ў багацці і рознастароннасці, разнастайнасці і шматколернасці слоўнікавага складу беларускай мовы. Навучэнцы ў працэсе заняткаў літаратурным чытаннем пазнаёмяцца з надзвычай шырокай сэнсавай насычанасцю слоў, прамым і пераносным іх значэннем, з багатай сінанімікай, з разнастайнасцю фразеалагічных спалучэнняў, з разнастайнымі стылістычнымі сродкамі мовы і г. д.

Аналіз слоўніка літаратурнага твора пакажа навучэнцам, з якім найвялікшым майстэрствам пісьменнікі выкарыстоўваюць моўныя багацці, якога дзівоснага мастацтва дасягаюць яны пры перадачы розных адценняў думкі і пачуцці з дапамогай мовы [10, с. 214].

Пры азнаямленні навучэнцаў з літаратурнымі творамі рознага часу настаўнік ілюструе элементарныя дадзеныя аб асноўным слоўнікавым фондзе і слоўнікавым складзе мовы, пра змены ў значэнні некаторых слоў. Такія назіранні садзейнічаюць павышэнню і вучняў уменню карыстацца словамі ў сваёй прамове, абвастраюць моўнае пачуццё.

Такім чынам, у ходзе даследавання былі вырашаны пастаўленыя задачы. Былі сфармуляваны наступныя вывады:

Асноўнымі крытэрамі адбору слоўніка для актыўнага засваення варта лічыць частотнасць ўжывання і практычную неабходнасць слоў. Для практычнай дзейнасці, паўсядзённага зносін на беларускай мове чалавек павінен ведаць найбольш ужывальныя словы. Дадзеныя аб ступені ужывальнасці той ці іншай лексічнай адзінкі прыводзяцца ў спецыяльных частотных слоўніках сучаснай беларускай літаратурнай мовы. Акрамя двух названых асноўных крытэрыяў існуе шэраг дадатковых прынцыпаў, якія дазваляюць больш аб'ектыўна падысці да адбору слоўніка для актыўнага засваення. Да іх адносяцца: спалучальнасць з іншымі словамі; шматзначнасць; словаўтваральнай каштоўнасць. Для замацавання і актывізацыі засвоеных слоў, іх новых значэнняў, спалучальнасці з іншымі словамі вельмі эфектыўнымі відамі працы з'яўляюцца гутаркі па карціне, апісання прадметаў.

Колькаснае пашырэнне запасу слоў у навучэнцаў выяўляецца ў паступовым прыбыткам да наяўных слоў новых слоў (узровень папаўнення лексем). Якаснае ўдасканаленне слоўнікавага запасу заключаецца, па-першае, ва ўдакладненні лексічнага значэння і сферы ўжывання вядомых дзецям слоў, па-другое, у замене нелітаратурных слоў у слоўніку дзяцей літаратурнымі (узровень удасканалення лексем). Нарэшце, асаблівы бок колькасна-якаснага ўдасканалення слоўнікавага запасу дзяцей складае праца над азнаямленнем з невядомымі навучэнцам лексічнымі значэннямі ўжо наяўных у іх слоўніку мнагазначных слоў (узровень папаўнення гэтым). Па ступені ўздзеяння настаўніка на названыя шляху папаўнення слоўнікавага запасу навучэнцаў яны дзеляцца на кіраваныя і часткова кіраваныя. Да кіраваных шляхоў папаўнення запасу слоў дзяцей адносяцца дысцыпліны, якія вывучаюцца ў школе, і вучэбная гаворка самога выкладчыка. У сваёй вучэбнай прамове выкладчык мэтанакіравана адбірае неабходную лексіку, «падае» яе з разлікам засваення дзецьмі лексічных значэнняў слоў, уключае гэтыя словы ў адпаведныя кантэксты, каб паказаць іх ужыванне.

Развіццё творчых здольнасцяў, асабліва ў малодшых школьнікаў. Аднак гульня не з'яўляецца самамэтай, так як урок не лічыцца забавай, а спосабам на шляху да дасягнення пастаўленай мэты — навучання. Прывядзём некаторыя дыдактычныя гульні і гульнявыя прыёмы, якія можна ўжываць для пашырэння слоўнікавага запасу малодшых школьнікаў: «Добры суфікс». Раскрыйце дужкі ў прыказках так, каб словы сталі добрымі. Раскажыце, як «добры суфікс» можа зрабіць слова ласкавым і нават чароўным. «Знайдзі лішняе слова». Устаўце прыдатныя па сэнсу аднакарэнныя словы. «Хто скажа інакш».