Уводзіны
Раздзел 1. Пахавальныя і памінальныя абрады
1.1 Пахавальны абрад, як абрад пераходу
1.2 Склад, структура, функцыі пахавальнага абраду
1.3 Памінанне памерлых, як частка рытуальнага комплексу
1.4 Памінальныя абрады ў праваслаўі
Раздзел 2. Пахаванні і памінкі ў беларускім фальклоры
Раздзел 3. Пахаванні і памінкі ў англійскім фальклоры
Заключэнне
Спіс выкарыстанай літаратуры
УВОДЗІНЫ
Крызіс сучаснага грамадства патрабуе пошуку шляхоў магчымага выхаду з яго, вызначэння тэарэтычных падстаў для рашэнняў, здольных забяспечыць найбольш бязбольнае ўрэгуляванне асабліва значных сацыяльных і культурных праблем. Адным з перспектыўных напрамкаў такога пошуку становіцца зварот да тых ці іншых аспектаў традыцыйнай культуры пэўных таварыстваў, што робяць актуальным разгляд самога характару функцыянавання традыцый у сістэме сацыяльнай дзейнасці рэгуляванага ёю грамадства.
Даследаванне традыцыйных культур звязана з выяўленнем кампанентаў, якія вызначаюць ўстойлівасць іх спецыфічных рысаў ў часе. Арганізацыя чалавечых супольнасцяў у іх этнічнай своеасаблівасці, праяўляецца на ўсіх узроўнях – сацыяльным, палітычным, эканамічным, нарматыўна-прававым, а ў выніку вызначаецца цэласнасцю іх светапогляду. Светапоглядныя нормы замацаваны ў адзінай і пастаяннай сістэме каштоўнасцяў і вызначаюць працэс сацыялізацыі і бесперапыннасці культурнай традыцыі этнасу.
Аспекты традыцыйнай культуры выяўляюцца не толькі ў міфалагічных тэкстах, але і ў іншых жанрах, узыходзячых у сваю чаргу да міфа. Даследуючы дадзеныя тэксты на прыкладзе канкрэтных традыцый, іх структуры і логікі, мы можам глыбей пракрасціся ў сутнасць культуры абраду, адрозніць асаблівасці яе функцыянавання ў дынаміцы. Атрыманыя матэрыялы будуць прадстаўляць цікавасць для сучаснай навукі.
РАЗДЗЕЛ 1. ПАХАВАЛЬНЫЯ І ПАМІНАЛЬНЫЯ АБРАДЫ
1.1 Пахавальны абрад, як абрад пераходу
Тэрмінам “пахавальны культ” прынята пазначаць сукупнасць рэлігійных абрадаў, якія адносяцца да памерлых, і звязаныя з гэтымі абрадамі вераванні. Абрады і вераванні, звязаныя з нябожчыкамі, займаюць больш-менш бачнае месца ва ўсіх рэлігіях, ад самых прымітыўных да найбольш складаных.
Вялікую ролю ў рытуальнай практыцы народаў свету гуляюць абрады жыццёвага цыклу, куды ўваходзяць рытуалы, звязаныя са смерцю члена соцыуму.
Пахавальны абрад належыць да тыпу пераходных абрадаў, у якіх рытуальна замацоўваецца перамена статусу чалавека, асэнсаваная ў прасторавых катэгорыях – як выйсце з аднаго локуса і ўваход у іншы. Абрад ўключае ў сябе пераход з “прасторы жыцця” ў “прастору смерці” – яны блізкія па ўяўленню аб двух дамах (труны і магілы). Памерлы на працягу абраду малюецца госцем у галіне жывых.
Пахавальны абрад па тыпу блізкі такім пераходным абрадам, як вяселле і наваселле. У выпадку правільнага здзяйснення пераходу памерлы набывае статус душ, бацькоў, дзядоў. Калі па якіх-небудзь прычынах пераход не атрымоўваецца: душа не можа “выйсці” з цела ці ж яе “не прымаюць”, то памерлы аказваецца двудомнікам, непрытомленым, вампірам, пужайлам –гэта значыць, што “нячыстым” нябожчыкам – характэрны выпадак “нягоднасьці” рэгрэсіўных паводзін [13, с. 65]. Прыкладам служыць той факт, што захаванасць цела ў магіле, па якой пазнаюць “хадзячага” нябожчыка і высвятленню якой прысвечаны паўднёваславянскі абрад “нячыстага мерцвяка”.
Памерлы, які застаецца “цялесным” і “ходзіць”, як жывыя, у гэтых адносінах не адрозніваецца ад юнака, які пасля ініцыяцыі захоўвае паводзіны дзіцяці, або ад жанчыны, якая пасля вяселля носіць дзявочы галаўны ўбор. У дадзенай сітуацыі пераход ня здзейснены, і гэта парушэнне законаў міфалагічнага універсуму.
Магчыма, у сувязі з гэтым у абрадавых пахаваннях ўтрымліваюцца моманты, дзе ў дачыненні да памерлых, якім прысвячаюцца многія акты каляндарнай і аказіанальнай абраднасці, пераважаюць негатыўныя звароты: больш, чым “дапамагаць”, іх просяць “ня шкодзіць”.
РАЗДЗЕЛ 2. ПАХАВАННІ І ПАМІНКІ Ў БЕЛАРУСКІМ ФАЛЬКЛОРЫ
У пачатку ХХ ст. у этнаграфічных даследаваннях пахавальна-памінальнай абраднасці беларусаў пераважаў збор, першасная апрацоўка і публікацыя этнаграфічных матэрыялаў. У гэты час надрукаваны этнаграфічныя нарысы А. Р. Пшчолкі аб беларусах Лепельшчыны. Пытанні пахавальна-памінальнай абраднасці беларусаў закраналіся ў абагульняючых працах аб беларускім этнасе. У працы Я. Х. Карскага “Беларусы” (1916 г.) і дзявятым томе выдання “Расія. Поўнае геаграфічнае апісанне нашай Айчыны” (1905 г.) ахарактарызаваны некаторыя лакальныя асаблівасці дадзенай часткі культуры беларусаў. Публікацыя фактычных этнаграфічных матэрыялаў па пахавальна-памінальнай абраднасці беларусаў працягваецца ў 1920-я гг. у працах В. Ю. Ластоўскага і А. А. Шлюбскага.
Сучасная пахавальная абраднасць беларусаў з’яўляецца складаным культурным феноменам. Яна ўключае элементы царкоўнага і грамадзянскага пахавання. У пахавальнай абраднасці ўзаемадзейнічаюць кампаненты традыцыйнай і прафесійнай культуры, суіснуюць элементы, якія ўзніклі ў розныя перыяды. Яна захавала шмат традыцыйных элементаў. Бытуе шэраг прыкмет, якія нібыта прадвяшчаюць смерць чалавека (крык савы, завыванне сабакі, трэск столі). У рэгіёне распаўсюджана традыцыя адразу пасля смерці завешваць у хаце ўсе люстэркі, спыняць гадзіннікі. Строгія прадпісанні захоўваюцца ў абрадавых дзеяннях, звязаных з абмываннем і апрананнем памерлага. Шырока бытуе традыцыя класці ў труну памерламу яго асабістыя рэчы, якія, як лічыцца, спатрэбяцца на “тым” свеце. Паводле меркавання вясковых жыхароў Падзвіння, памерлы абавязкова павінен “пераначаваць” у сваёй хаце. Увесь гэты час каля яго пастаянна хто-небудзь знаходзіцца. Асаблівая ўвага ў час пахавальнага абраду надаецца провадам памерлага на могілкі. Да нашага часу ў асяроддзі вясковага беларускага насельніцтва захавалася традыцыя абсяваць памерлага зернем пры вынасе яго з хаты. Існуе забарона абганяць пахавальную працэсію. Строгія прадпісанні тычацца яе пабудовы.
РАЗДЗЕЛ 3. ПАХАВАННІ І ПАМІНКІ Ў АНГЛІЙСКІМ ФАЛЬКЛОРЫ
Пахаванне ў віктарыянскай Англіі залежалі ад грамадскага становішча, якое займала сям’я нябожчыка, а таксама ад гатоўнасці раскашэліцца. Аж да пачатку XX стагоддзя на пахаванні не эканомілі. Пампезныя пахаванні падкрэслівалі статус сям’і і давалі сваякам памерлага магчымасць “пусціць пыл у вочы” суседзям. У той час як ангельскія сяляне самі займаліся арганізацыяй цырымоніі, іх заможныя суайчыннікі звярталіся ў кантору трунар. Прэйскурант ў такіх установах быў разлічаны на людзей з рознымі ўзроўнямі даходаў. У 1870 годзе за 3 фунта 5 шылінгаў трунары падавалі наступны пакет паслуг: карэту, запрэжаную канём, труну без упрыгожванняў, але з абіўкай з тканіны; покрыва пад магілу; пальчаткі, шалікі і павязкі для плакальшчыкаў. У гэтую ж суму ўваходзілі паслугі фурмана, насільшчыкаў і нямога плакальшчыка. Прысутнасць апошняга надавала пахаванню ўрачыстасць, хоць яго абавязкі былі нескладанымі – моўчкі і са журботным выглядам стаяць каля ўваходу ў дом, трымаючы ў руках кій з бантам. Гледзячы на нямога плакальшчыка, мінакі пранікаліся сумнай атмасферай пахавання. Менавіта ў такой якасці вырашыў прымяніць Олівер Твіст яго гаспадар-трунар, якому спадабаўся “меланхалічны выраз твару” хлопчыка. Нямога плакальшчыаі лёгка было апазнаць па цыліндры, з якога звісаў доўгі, амаль да пояса шалік – чорны ці, у выпадку дзіцячых пахаванняў, белы [16].
Пры жаданні і фінансавых магчымасцях можна было наняць катафалк і жалобныя карэты, каб даставіць сям’ю на могілкі. Запрэжаных у іх коней ўпрыгожвалі стаўсінымі пер’ямі. Лік плакальшчыка, апорны кій з бантамі ці падносы са струсіным пер’ем, таксама залежала ад плацежаздольнасці кліента. Прысутныя на пахаванні дамы апраналі плашчах з капюшонамі, спадары апраналіся ў чорныя плашчы, часта ўзятыя напракат у трунара, і прывязвалі да капелюша вузкую чорную стужку. Так выглядалі пахаванні людзей сярэдняга дастатку і вышэй.
ЗАКЛЮЧЭННЕ
У заключэнне працы падвядзем некаторыя вынікі.
Чалавек – адзіная жывая істота, якая займаецца пахаваннем сваіх памерлых. Практыка пахаванняў першапачаткова матывавалася не меркаваннямі гігіены, а ўяўленнямі першабытных народаў пра сутнасць і прызначэнне чалавека. Гэта выразна пацвярджае той факт, што з самых старажытных часоў абыходжанне з памерлымі набывае рысы рытуалу. Такім чынам, практыка пахавання прасочваецца аж да вельмі глыбокай старажытнасці, як мяркуецца, на 50 тыс. гадоў да пачатку новай эры.
Рытуальнае пахаванне памерлых тлумачыцца нежаданнем чалавека прымірыцца са смерцю як абсалютным канцом існавання. Нягледзячы на відавочнасць фізічнага распаду, выкліканага смерцю, захавалася вера ў тое, што нейкая частка індывідуальнасці памерлага працягвае існаваць і пасля гібелі цела. Вера ў пасмяротнае існаванне спарадзіла мноства ўяўленняў пра далейшы лёс памерлых. Такія паданні звычайна бываюць цесна звязаны з разуменнем сутнасці чалавека ў той ці іншай рэлігіі.
Спосабы пахавання і рытуалы пахавання разнастайныя ў народаў свету і гэта вызначаецца іх рэлігіяй.
У працэсе работы была патлумачана важная роля пахавальна-памінальнага абраду ў беларускай традыцыйнай культуры і ў англійскай. Рытуалы пераходу гуляюць важнае сацыяльна-культурнае значэнне, яны выконваюць функцыі злучэння і падзелу двух светаў. Дакладнае выкананне рытуальных дзеянняў, размеркаванне функцый паміж удзельнікамі рытуалу, а таксама рэгламентацыя абраднасці накіраваныя як на спыненне пераходу, у той жа час і на ўзмацненне пахавальна-памінальнай функцыі функцыі.
Большасць навукоўцаў-антраполагаў прытрымліваюцца думкі, што пахавальна-памінальная функцыя адлюстроўвае рэлігійную накіраванасць дадзенага акта. Існуюць разнастайныя спосабы пахавання, якія залежаць ад сацыякультурных, рэлігійных, гістарычных, геаграфічных умоў. Дадзеныя ўмовы выліваюцца ў разнастайныя забароны: нашэнне жалобнага адзення, ўстрыманне ў ежы, забаўках і іншым, што мы назіралі ў анлгійскім фальклоры. Гэта тлумачыцца простай праявай павагі да памяці памерлага. Усё гэта фарміруе паняцце “пахавальны культ”.
1. Бурцаў, А.Я. Поўны збор этнаграфічных прац / А.Я. Бурцаў – СПб., 1911. Т.Х. – 68 с.
2. Ван Геннеп, А. Абрады пераходу / А. Ван Геннеп – Усходняя літаратура, 1999 г.
3. Велецкая, М.М. Паганская сімволіка славянскіх архаічных рытуалаў / М.М. Велецкая – Масква, 1978.
4. Вінаградава, Л.Н. Зімовая каляндарная паэзія заходніх і ўсходніх славян. Генезіс і тыпалогія калядавання / Л.Н. Вінаградава – Масква, 1982. – 49 с.
5. Галашэнне, Масква, 1960 – 256 с.
6. Гура А.В., Церноўская О.А., Тоўстая С.М. Матэрыялы да палескага этналінгвістычнага атласу; Праграма палескага этналінгвістычнага атласа / А.В. Гура, О.А. Церноўская, С.М. Тоўстая // ПЭС. –1983 г. –21с.
7. Даль, В. Тлумачальны слоўнік жывой вялікарускай мовы / В. Даль – Масква, 1953 г.– 329 с.
8. Завойка, Г.К. Вераванні, абрады і звычаі вялікаросаў Уладзімірскай губерні / Г.К. Завойка // ЭО – 1914г. – 81 с.
9. Максімаў, С.В. Нячыстая, невядомая і хросная сіла / С.В. Максімаў// СПб – 1903г. – 425 – 426 с.
10. Максімаў, С.В. Нячыстая, невядомая і хросная сіла / С.В. Максімаў // СПб – 1903г. – 393 с.
11. Максімаў, С.В. Нячыстая, невядомая і хросная сіла / С.В. Максімаў // СПб – 1903г. – 423 с.
12. Седакова, О.А. Матэрыялы да апісання Палескага пахавальнага абраду / О.А. Седакова // ПЭС – 1982 г. – 256-258 с.
13. Тэрнер, В.У. Праблема каляровай класіфікацыі ў прымітыўных культурах (на матэрыяле ндембу) / В.У. Тэрнер // Семіётыка і мастацтваметрия – Масква, 1977 г. – 65 с.
14. Чічэроў, В.М. Зімовы перыяд рускага земляробчага календара XVI-XIX стст. / В.М. Чічэроў – Масква, 1957 г. – 38 с.
15. Дзяржаўная навуковая ўстанова “Цэнтр даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры нацыянальнай акадэміі навук беларусі”// http://elib.psu.by/bitstream/.
16. Забабоны віктарыянскай Англіі // https://angliya.com/2017/11/15/angliyskie-pohoroni-kak-prazdnik-zhizni/.
