УВОДЗІНЫ
ГЛАВА 1 ПАНЯЦЦЕ СТРУКТУРНАЙ І СЕМАНТЫЧНАЙ НЕПАЎНАТЫ СКАЗАЎ У СУЧАСНАЙ БЕЛАРУСКАЙ ЛІТАРАТУРНАЙ МОВЕ
1.1 Структурна і семантычна няпоўныя сказы ў лінгвістычнай літаратуры
1.2 Няпоўныя эліптычныя сказы
1.3 Няпоўныя кантэкстуальныя сказы
1.4 Няпоўныя сітуацыйныя сказы
1.5 Парцэляцыя
ГЛАВА 2 СТЫЛІСТЫЧНАЯ ФУНКЦЫЯ НЯПОЎНЫХ СКАЗАЎ У МАСТАЦКІХ ДЫЯЛОГАХ У. КАРАТКЕВІЧА
2.1 Месца і роля няпоўных сказаў у дыялагічных адзінствах У. Караткевіча
2.2 Няпоўныя эліптычныя сказы ў мастацкіх дыялогах У. Караткевіча
2.3 Няпоўныя кантэкстуальныя сказы ў мастацкіх дыялогах У. Караткевіча
2.4 Няпоўныя сітуацыйныя сказы ў мастацкіх дыялогах У. Караткевіча
2.5 Парцэляцыя ў мастацкіх дыялогах У. Караткевіча
ЗАКЛЮЧЭННЕ
СПІС ВЫКАРЫСТАНЫХ КРЫНІЦ
УВОЗІНЫ
Няпоўныя сказы маюць працяглую гісторыю вывучэння, адлюстроўваюць розныя падыходы даследчыкаў да цэнтральнай катэгорыі сінтаксісу − сказу. Так як у тлумачэнні мовазнаўцаў няма агульнага меркавання адносна адзінай фармулёўкі класіфікацыі няпоўных сінтаксічных канструкцый, такім чынам, на сучасным этапе развіцця мовы пытанне застаецца адкрытым.
Актуальнасць тэмы абумоўлена тым, што няпоўныя сказы - пастаянна папаўняецца адзінка сінтаксісу. У паэтычных тэкстах У. Караткевіча гэты тып сказаў распаўсюджаны, але недастаткова вывучаны з пункту гледжання мастацкага прыёму, гэта дае падставы лічыць перспектыўным дадзены кірунак даследавання.
Мэта даследавання − ахарактарызаваць асаблівасці няпоўных сказаў на прыкладзе паэтычных тэкстаў У. Караткевіча.
Задачы, якія вырашаюцца ў рабоце, выцякаюць з пастаўленай мэты:
−разгледзець паняцце “няпоўны сказ” ў лінгвістычным аспекце даследавання;
−прааналізаваць розныя класіфікацыі няпоўных сказаў;
−выявіць асаблівасці выкарыстання няпоўных сінтаксічных канструкцый у паэтычных тэкстах У. Караткевіча.
Аб’ект даследавання − няпоўныя сінтаксічныя канструкцыі.
Прадмет даследавання − няпоўныя сказы ў тэкстах У. Караткевіча.
ГЛАВА 1 ПАНЯЦЦЕ СТРУКТУРНАЙ І СЕМАНТЫЧНАЙ НЕПАЎНАТЫ СКАЗАЎ У СУЧАСНАЙ БЕЛАРУСКАЙ ЛІТАРАТУРНАЙ МОВЕ
1.1 Структурна і семантычна няпоўныя сказы ў лінгвістычнай літаратуры.
Няпоўныя сказы − гэта сказы з лексічна незаўважанымі сінтаксічнымі пазіцыямі. Незаўважанымі могуць быць пазіцыі:
1.Галоўных членаў:
− выказніка (тата ўзяў газету. Мама-кнігу);
− дзейніка (- а дзе Пеця? - Сядзіць у бібліятэцы).
2. Даданых членаў:
− дапаўнення (- а дзе кніга? - Сусед забраў).
Найбольш важнай для размежавання поўных і няпоўных сказаў з'яўляецца структурна-семантычная класіфікацыя, у адпаведнасці з якой да няпоўных сказаў ставяцца структурна і семантычна няпоўныя сказы. Пры размежаванні і апісанні поўных і няпоўных сказаў звычайна разглядаюцца структурна і семантычна няпоўныя сказы, сэнсавая дастатковасць якіх абумоўлена сітуацыяй і кантэкстам. Па ўмовах і форме вуснай і пісьмовай мовы няпоўныя сказы дзеляцца на сітуацыйныя і кантэкстуальныя. У сітуатыўна няпоўных сказах адсутнічаюць члены падказваюцца становішчам, сітуацыяй, жэстам, мімікай і г. д. напрыклад, сказ “ідзе”! дапаўняецца дзеячам-дзейнікам у залежнасці ад становішча гаворкі (выкладчык, цягнік, аўтобус, дождж і г.д.). Улік маўленчай сітуацыі мае першараднае значэнне пры вывучэнні вуснай мовы.
Напрыклад: − як мілы! − сказала графіня Мар’я, гледзячы на дзіця і гуляючы з ім; толькі тут ён зразумеў, што не адгадаў надвор’е і дождж мачыў яго сена. − Сапсуе сена − сказаў ён.
ГЛАВА 2 СТЫЛІСТЫЧНАЯ ФУНКЦЫЯ НЯПОЎНЫХ СКАЗАЎ У МАСТАЦКІХ ДЫЯЛОГАХ У. КАРАТКЕВІЧА
2.1 Месца і роля няпоўных сказаў у дыялагічных адзінствах У. Караткевіча
Няпоўныя сказы маюць працяглую гісторыю вывучэння і ў сваім лінгвістычным прадстаўленні адлюстроўваюць розныя падыходы даследчыкаў да цэнтральнай катэгорыі сінтаксісу − сказу. Пры вывучэнні навуковай літаратуры, прысвечанай няпоўным сказам, і адпаведных раздзелаў падручнікаў па сучаснай беларускай мове, нам давялося сутыкнуцца з пэўнымі цяжкасцямі: практычна ўсе навукоўцы-мовазнаўцы, якія займаліся гэтай праблемай, даюць розныя вызначэння няпоўных сказаў і моцна адрозніваюцца адзін ад аднаго іх класіфікацыі. Навукоўцы падыходзяць да гэтага пытання з розных пунктаў гледжання.
Так, няпоўныя сказы могуць разумецца як адзінка: псіха-разумовая (A. А. Шахматаў); фармальная, якая мае ў аснове адцягнены ўзор, структурную схему (А. М. Пяшкоўскі, Н.Ю. Шведава); структурна-семантычная з пэўным тыпавым значэннем (І. А. Папова, Г. А. Золатава, В. А. Белошапкава) [10, c. 79].
Б. М. Эйхенбаум, звяртаючы ўвагу на сінтаксіс У. Караткевіча, піша:
“Я лічу сінтаксіс асабліва характэрным для творчасці У. Караткевіча. Нездарма пераймальнікаў У. Караткевіча даведаешся адразу не столькі, па словах, колькі па сінтаксісе. Часткі сказаў, якія ў больш распаўсюджанай і паслядоўнай прамовы натуральна стушоўваюцца і адыгрываюць падпарадкаваную ролю, выступаюць у творчасці У. Караткевіча як носьбіты вялікай сэнсавай энергіі і надаюць яе стылю цалкам своеасаблівы характар” [11, с. 45].
ЗАКЛЮЧЭННЕ
Вызначэнне няпоўнага сказа неадназначна. Розныя пункты гледжання разглядаюць в. В. Бабайцава, Л. Часнакова, П. Скавароднікаў, П. А. Лекант. У нашай працы мы будзем грунтавацца на меркаванне П. А. Леканта аб класіфікацыі і вызначэнні няпоўнага сказа. “Сэнсавая паўната, інфарматыўная дастатковасць кожнага сказа як прадукту маўленчай дзейнасці, − лічыць ён, − забяспечваецца ўмовамі зносін: сітуацыяй, кантэкстам, агульным вопытам удзельнікаў камунікацыі. Сэнсавая паўната, інфарматыўная дастатковасць не павінны быць крытэрыем сінтаксічнага супрацьпастаўлення поўных і няпоўных сказаў. Гэта проціпастаўленне структурнае, граматычнае”.
Эліптычныя няпоўныя сказы пазбаўленыя афарбоўкі гутарковасці, яны выконваюць функцыю апісання прадмета (пакоя). У гэтым выпадку не патрабуецца дадатковых (аднаўляльных) дзеясловаў-выказнікам.
Сітуацыйна-кантэкстуальным няпоўныя сказы таксама маюць афарбоўку гутарковыя, у іх прапушчаны аднаўляльныя члены сказа, як галоўныя, так і аднародныя.
Неабходна падкрэсліць, што сама па сабе аднасастаўнасць сказаў, наяўнасць у ім аднаго галоўнага члена не азначае ні граматычнай, ні лексічнай непаўнаты; гэта асаблівасць структуры сказа. Аднасастаўныя сказы валодаюць граматычнай паўнатой гэтак жа, як і інтанаванне. парцэляцыя з'яўляецца сродкам маўленчай экспрэсіі. Палягчаючы ўспрыманне распаўсюджаных сінтаксічных структур, парцэляцыя выступае як асаблівы прыём тэкстава-адукацыі. Камунікатыўныя і экспрэсіўныя функцыі парцэляцыі вызначаюць магчымасці яе выкарыстання ў розных стылях маўлення.
1. Бабайцева В.В. Система членов предложения в современном русском языке. / В.В. Бабайцева // Москва: Просвещение – 1988. −265 с.
2. Бельскі А., Каласы пад сярпом тваім; Зброя : раман / [падрыхтоўка тэкстаў і каментарыі В. Андрэевай] ; рэдактар тома Алесь Бельскі. − 2015. − 926 с.
3. Виноградов В.В. Основные вопросы синтаксиса предложения / В.В. Виноградов // Избр. труды: Исследования по русской грамматике. − М.: Просвещение −1975.− 302 с.
4. Грыцук, С. М. Уладзімір Караткевіч: жыццё і творцасць. Аповесць “Дзікае паляванне караля Стаха” : (урок у 10-м класе) / С. М. Грыцук // Беларуская мова і літаратура. Серыя “У дапамогу педагогу”. − 2017. − № 3. − С. 16−20.
5. Грышкавец, В. Усё пра творчасць Караткевіча: [аб новай кнізе ўраджэнца в. Чухава Пінскага раёна А. Ненадаўца “Уладзімір Караткевіч: прырода, фальклор і творца”] / Валерый Грышкавец // Полесская правда. − Пинск, 2015. − 12 дек. − С. 11.
6. Караткевіч, У. С. Аповесці. Вершы: [для дзяцей сярэдняга школьнага ўзросту] / Уладзімір Караткевіч. − Мінск: Мінская фабрыка каляровага друку, 2000. – 367 с.
7. Караткевіч, У. С. Дзікае паляванне караля Стаха : апошняя аповесць “Сямейных паданняў роду Яноўскіх”, расказаная Андрэем Беларэцкім / Уладзімір Караткевіч. − Мінск : Попурри, 2015. – 300 с.
8. Караткевіч, У. С. Збор твораў: у 25 т. / Уладзімір Караткевіч: Т. 8 :. − Мінск: Мастацкая літаратура. − 2012 − 337 с.
9. Лекант П.А. Синтаксис простого предложения в современном русском языке. / П. А. Лекант // М.: Высшая школа. −1986. – 176 с.
10. Потебня А. А. Из записок по русской грамматике / А. А. Потебня // С. 79.
11. Пекач, А. К. Тэст “Аднасастаўныя сказы. Няпоўныя сказы” / А. К. Пекач, Ю. Івашка, А. Лукошка // Беларуская мова і літаратура. Серыя “У дапамогу педагогу”. − 2016. − № 5. − С. 44−47.
12. Сучасная беларуская мова: Тэорыя. Аналіз моўных адзінак: Вучэб.для студ.вышэйшых.вучоба.устаноў: у 2ч. - ч. 2: марфалогія. Сінтаксіс / В. В. Бабайцева, Н. А. Нікаліна, Л. Д. Часнакова і інш.; пад рэд. – М. − 2001. – 269 с.
13. Ткач, Ж. В. Адрозненне аднасастаўных і двухсастаўных, поўных і няпоўных сказаў : (факультатыў “Гэты няпросты просты сказ”, VIII клас) / Ж. В. Ткач // Беларуская мова і літаратура. Серыя “У дапамогу педагогу”. − 2013. − № 2. − С. 32−38
14. Фомина, М.И. Лексика современного русского языка / М. И. Фомина // М.: Высшая школа. – 1986 – 147 с.
15. Шахматаў А. А. Сінтаксіс беларускай мовы / А. А. Шахматаў // – М. 1971. − 215 с.
16. Шведова Н.О. Русская грамматика / Н. О. Шведова // М.: Наука, 1980. – 245 с.
17. Яўневіч, М. С. Сінтаксіс сучаснай беларускай мовы: вучэб. дапамож. для студ-таў спец. “Беларуская мова і літаратура” пед. ін-таў / М. С. Яўневіч, П. У. Сцяцко. − Выд. 3-е, дапрац. − Мінск: Вышэйшая школа, 1987. – 270
18. Якімовіч, А. М. Творчыя ўрокі па беларускай мове ў 11-м класе / А. М. Якімовіч // Беларуская мова і літаратура. Серыя “У дапамогу педагогу”. − 2017. — № 11. − С. 26−30.
